در این مورد صانعی در مسئله دیگر چنین می فرماید : « هر گاه تخمدان زن قدرت آزاد کردن و وارد کردن تخمک به داخل لوله را نداشته باشد در این صورت جایز است که با عمل جراحی تخمک را از شکم بیرون آورده و در خارج آن را با اسپرم شوهر مخلوط نموده و سپس به رحم زن وارد نمایند ».^[۱۳۴]

برخی از حقوق ‌دانان برجسته معتقدند : اشاره قانون به نزدیکی زن و شوهر ناظر به راه متعارف و عادی ایجاد جنین است و از آن بر نمی آید که نزدیکی را وسیله منحصر مشروع ساختن نسب قرار داده باشد و ‌به این دلیل هم، در مشروع بودن نسب طفلی که در اثر تفخیذ یا سایر تماسهای بدنی بین زن و شوهر ایجاد شده باشد تردید وجود ندارد . در نتیجه اینکه در تلقیح مصنوعی رابطه زوجیت بین زن و مردی که پدر و مادر او محسوب می‌شوند وجود دارد و طفل نیز بنا به فرض ما از ترکیب نطفه های این دو ایجاد شده است ؛ سپس باید به وسیله انزال را از یاد برد و با تحقق این شرایط، نسب را مشروع دانست ^[۱۳۵].

در عین حال برخی از فقها چون بروجردی و میلانی این مورد را محل اشکال و تأمل دانسته اند^[۱۳۶] .

ولی چون نظر این عده از فقها در اقلیت می‌باشد مجالی برای پرداختن به طرح مسائل و استدلالهای آن ها نمی باشد .

‌بنابرین‏، با توجه به فتاوی صادره و آرای فقها و حقوق ‌دانان برجسته و با جمع بندی آن ها به نظر می‌رسد، این عمل چه در داخل رحم زن انجام پذیرد و چه در محیط خارج از رحم و آزمایشگاه بلااشکال بوده و اگر عده ای جواز به کارگیری این روش را مورد تردید قرار داده‌اند، احتمالاً به جهت بیم از ارتکاب پاره ای امور مقدماتی حرام نظیر اخذ از زن توسط مرد نامحرم و یا اخذ اسپرم به روش غیر مجاز بوده وگرنه هیچ دلیلی ‌بر حرمت این عمل به نظر نمی رسد.

مبحث دوم: بررسی وضعیت فقهی و حقوقی تلقیح اسپرم مرد به رحم زن نامحرم

در برخی موارد نطفه شوهر قدرت بارور کردن زوجه را ندارد و یا شوهر اصولاً فاقد اسپرم می‌باشد و یا دستگاه اسپرم ساز مرد دارای نواقص و معایبی است که سبب عقیم شدن وی می‌گردد، در این موارد تلقیح مصنوعی با نطفه شوهر امکان پذیر نیست و تنها راه حل موجود استفاده از اسپرم مرد بیگانه برای لقاح مصنوعی و بارور نمودن زن ممکن می شود . (A.I.D) که در این فرض مسائلی قابل طرح است که آیا اصولاً تلقیح مصنوعی با اسپرم بیگانه جایز است یا خیر ؟ وضع حقوقی آن چگونه است و نیز مشروعیت و قابلیت انتساب طفل به دنیا آمده ناشی از این عمل چگونه است ؟ این مورد نیز از شبهات بدوی تحریمی است و ‌در مورد آن نیز، برائت شرعی و عقلی جاری می‌گردد، اگر چه رعایت احتیاط، موجب حفظ و تحصیل واقع می شود و بدون استناد آن به شارع در همه موارد نیکوست. اما در کتاب سنت عموماتی است که برخی از آن ها به گونه ای بر حرمت این قسم ؛ دلالت دارد که شایسته بررسی است و نیز موافقان اندکی دارد که به خلاصه ای از آن ها می پردازیم .

گفتار یکم : استناد به آیات قرآن

قرآن کریم، که مهمترین و مستندترین منبع احکام به شمار می‌آید در ابتدا باید معیار قرار گیرد :

« قد افلح المومنون … والذین هم لفرجوهم حافظون، الا علی ازواجهم او ما ملکت ایمانهم فانهم غیر ملومین، فمن ابتغی وراء ذلک فأولئک هم العادون »^[۱۳۷] یعنی همانا اهل ایمان به رستگاری رسیدند… ‌آنان که فروج و اندامشان را از عمل حرام نگه می دارند مگر بر جفتهاشان یا کنیزان ملکی متصرف آن ها که هیچگونه ملامتی (در مباشرت این زنان ) بر آن ها نیست . بنابر جمله « فمن ابتغی …. » هر عمل منافی با حفظ فرج، تعدی و تجاوز از حدود شرعی است، مگر اینکه از راه ازدواج یا ملک شرعی انجام گیرد. اشکال این استدلال نیز این است که: آنچه به طور ارتکازی از « حفظ فرج » متبادر می شود، نگهداری آن از آمیزش است و منظور از حفظ فرج نیز ممکن است نگاه کردن باشد ^[۱۳۸].

در آیه ی دیگر آمده : « حرمت علیکم امهاتکم و بناتکم …. و حلائل ابنائکم الذین من اصلابکم و ان تجمعوا بین الاختین الا ما قد سلف ان الله کان غفوراً رحیماً »^[۱۳۹]. با توجه به اینکه تکلیف (حرمت)، تنها به افعال تعلق می‌گیرد نه امهات و بنات، ناچار باید در اینجا فعلی را در تقدیر بگیریم و چون حذف متعلق مفید عموم است، فعل مقدر به گونه ای باید باشد که تلقیح را نیز شامل شود، روشن است که اراده چنین عمومی، صحیح نیست، زیرا موجب تخصیص اکثر می شود. ‌بنابرین‏، باید فعلی را که در نظرگاه عرف مناسب این مقام است در تقدیر گرفت وآن آمیزش است. جمله « و ان تجمعوا بین الاختین » در آخر آیه نیز، گواه این مطلب است .

در آیه ۳۰ از سوره مبارکه نور آمده است: « قل للمومنات یغضضن من ابصارهن و یحفظن فروجهن »، یعنی ای پیامبر به زنان مومنه بگو که چشمهای خود را فرو پوشانند و فروج خویش را نگه دارند . این آیه شریفه به حفظ فروج امر نموده است و چون متعلق حفظ در این آیه بیان نشده است و عدم ذکر متعلق نیز افاده عموم می کند، مقتضی آیه کریمه لزوم حفظ از هر چیز، حتی تلقیح مصنوعی است .از این رو، مدلول آیه مذبور منحصر به حفظ فرج از نزدیکی یا مقاربت نامشروع نیست، بلکه سایر انواع روابط نامشروع از قبیل مساحقه و تفخیذ … را نیز شامل است که تلقیح مصنوعی نیز از آن موارد می‌باشد^[۱۴۰]

با توجه به آیات فوق و با نظر به تفاسیر مختلف که از این آیات صورت گرفته مشخص می شود که بر اساس آیات قرآن کریم، اصل و قاعده اساسی و اولیه درباره اعمال مربوط به فرج ها، وجوب حفظ آن ها از همه کس و همه گونه اعمال است . در قرآن و احادیث درباره این قاعده فقط یک استثناء وجود دارد که آنهم در سوره مومنون وارد شده، و همسر و کنیز را ذیل حکومت این قاعده عمومی خارج نموده است یعنی هر گونه اعمال مربوط به فروج که بین مردی که با همسر و کنیزش نباشد حرام است، مگر اینکه مخصص و دلیل دیگری که مورد قبول شرع است یافت شود که بتواند عموم این آیات را تخصیص دهد .^[۱۴۱]

به عبارت دیگر، مخالفان با توجه به آیات مذکور عقیده دارند که هر عملی که با حفظ فروج منافات داشته باشد، تجاوز از حدود مقررات شرعی است و با نبود رابطه زوجیت و یا فقدان اجازه شرعی و قانونی، هر گونه عملی در فرج از جمله تلقیح مصنوعی مجاز نمی باشد. ممکن است با توجه به آیه ۳۰ از سوره مبارکه نور گفته شود که اگر شوهر که محرم تمام بدن زوجه خویش است و یا خود زوجه عمل تلقیح را انجام و نطفه مرد اجنبی را در رحم قرار دارد مشمول آیه مبارکه از آیه ۳۰ سوره نور نشود ^[۱۴۲]. ولی مخالفان در پاسخ می‌گویند که « حفظ فرج » از ادخال نطفه اجنبی هر چند توسط شوهر یا خود زن باشد از لوازم و شئونات حفظ از غیر است و از این رو، اطلاق حفظ از غیر، مقتضی حرمت ادخال نطفه غیر شوهر به رحم زن است^[۱۴۳].

نظر مفسرین اهل سنت نیز ‌در مورد آیات فوق عدم جواز ‌به این عمل است و این دیدگاه است که آیه شریفه نور امر به ستر و پوشاندن فروج می کند .

گفتار دوم : استناد به پاره ای از روایات

یهودیان، خود را نژاد برتر دانسته و هیچ ملتی را همتای خویش نمی‏دانند و متأسفانه «آیین یهود» را آیین انحصاری خویش دانسته و حتی برای گسترش آن در میان دیگر ملل تبلیغی نداشته و ندارند؛ زیرا آیین یهود را مخصوص بنی اسرائیل می‏ دانند و افراد غیر اسرائیلی را، بر فرض این که به آیین یهود در آیند، در ردیف بنی اسرائیل قرار نمی‏دهند.‌بنابرین‏، در قوم یهود، تضاد با حقوق بین‏الملل به نحو واضح مشاهده می‏ شود. آنان معتقد به برتری نژاد خویش داشته و دیگر ملل را در خدمت خود می‏انگارند.

۱-۱)نژادپرستی یهود از دیدگاه قرآن کریم

برخی ازآیات قرآن کریم عملکرد یهود رامورد بررسی قرارداده ورفتار نژادپرستی، برتری‏جویی و… آن ها را مورد سرزنش قرار داده است. یهود، با عبارات مختلف و عملکردهای گوناگون، برتری‏جویی خویش را نسبت به پیروان مذاهب دیگر نشان داده ‏اند و قرآن کریم هم دقیقا این نقاط ضعف را بیان کرده و از مسلمانان می‏ خواهد از این رویه و عملکرد دوری گزینند.یهود خود را گاهی دوستان خاص خداوند می‏ دانند،ودراین زمینه قرآن کریم می فرمایند:: «قُلْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ لِلّهِ مِنْ دُونِ النّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» یعنی: بگو: ای یهودیان! اگر گمان می‏کنید که (فقط) شما دوستان خدایید نه سایر مردم، پس آرزوی مرگ کنید اگر راست می‏گویید ( تا به لقای محبوبتان برسید)”^[۲] وزمانی خود را «فرزندان خداوند» می‏انگارند، «یهود و نصاری گفتند: ما فرزندان خدا و دوستان او هستیم؛ بگو: پس چرا شما را در برابر گناهانتان مجازات می ‏کند؟! بلکه شما هم بشری هستید از مخلوقاتی که آفریده،…^[۳] و دیگر بار خویش را تافته‏ای جدا بافته دانسته و معتقدند که ‌گنه‌کاران ملت یهود، فقط چند روزی بیش، مجازات نخواهند شد و سپس بهشت الهی برای ابد در اختیار آنان خواهد بود”و ( یهود) گفتند: هرگز آتش دوزخ، جز چند روزی، به ما نخواهد رسید؛ بگو: آیا پیمانی از خدا گرفته‏اید- و خداوند هرگز از پیمانش تخلف نمی‏ورزد – یا چیزی را که نمی‏دانید به خدا نسبت می‏دهید”^[۴] یکی ‌از اعتقادات یهود استفاده انحصاری ازبهشت است واینکه ثواب و پاداش روز رستاخیز فقط مختص به آن ها‌ است؛ قرآن کریم در این مورد اشاره دارند”(اعتقادات یهود ‌بر اساس آرزوها وخیالبافی ها بود که خودشان به دروغ بافته وساخته بودند،آن ها خودرا فرزندان خدا می‌دانستند ،ازاین رو تمام نعمت های آخرت را مخصوص خودشان می پنداشتند ، اما قرآن کریم این اعتقاد باطل وادعای دروغ را با یک استدلال قوی رد کرده ومی فرمایند:ای پیامبر اسلام درپاسخ به ادعای دروغ آن ها بگواگرشما یهودیان (جداٌاعتقاد دارید که) سرای آخرت ونعمتهای بهشتی مخصوص شما است ،نه سایرمردم،پس اگر راست می گویید (‌از خداوند متعال)تمنای مرگ کنید(وبا مرگ به سرای آخرت وارد شوید زیرا تنها راه رسیدن به بهشت فقط مرگ است)^[۵]

به بیان دیگر درتفسیراین آیه مبارکه اشاره شده است: “(بگو: اگر سراى آخرت در نزد خداوند مخصوص شما است، نه سایر مردم، پس آرزوى مرگ کنید، اگر راست مى‏گویید.

نکته‏ها:

بنى اسرائیل، ادّعاهاى دروغین و خیال پردازى‏هاى فراوان داشتند که برخى از آن ها عبارت بود از:

ما فرزندان و محبوبان خدا هستیم. «نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ» کسى وارد بهشت نمى‏شود مگر آنکه یهودى و یا نصرانى باشد. «قالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّهَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصارى‏» « آتش دوزخ، جز چند روزى به ما اصابت نمى‏کند. «لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُودَهً» این آیه، همه‏ى این بافته‏هاى خیالى و موهومات فکرى آن ها را ردّ کرده و مى‏فرماید:

اگر این ادّعاهاى شما درست باشد و ‌به این حرف‏ها ایمان داشته باشید، دیگر نباید از مرگ بترسید و از آن فرار کنید، بلکه باید آرزوى مرگ کنید تا به بهشت وارد شوید!

اولیاى خدا، نه تنها از مرگ نمى‏ترسند، بلکه اشتیاق به مرگ نیز دارند. همان گونه که حضرت على (علیه السلام) مى‏فرماید: «و الله لابن ابى طالب آنس بالموت من الطفل بثدى امه»

یعنى به خدا سوگند علاقه فرزند ابو طالب به مرگ، از علاقه طفل شیرخوار به سینه‏ مادرش بیشتر است.

آرى، باید بگونه‏اى زندگى کنیم که هر لحظه آماده مرگ باشیم.

پیام‏ها:

الف) در برابر خیالات و موهومات، با صراحت برخورد کنید. «قُلْ» ب)دامنه‏ى انحصار و نژادپرستى، تا قیامت کشیده مى‏شود! «لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَهُ عِنْدَ اللَّهِ خالِصَهً» ج) وجدان، بهترین قاضى است. «إِنْ کانَتْ») ( «فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ» د) آمادگى براى مرگ، نشانه‏ى ایمان واقعى و صادقانه است. «فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ»”^[۶]

از منظردین مبین اسلام، نژادپرستی شعبه‏ای از شرک است و ‌به این دلیل، اسلام شدیداًً با آن مبارزه کرده و همه انسان‌ها را از یک پدر و مادر می‏داند که امتیازشان تنها به تقوا و پرهیزکاری است.
۲-۱)اعمال یهود نسبت به اسلام:

در آغاز اسلام، یهودیان وقتی دیدند پیامبر اسلام (ص) با تبلیغ رسالتش، الفت و برادری را در دلهای مردم ایجاد نموده و چنان توده واحد و یکپارچه‏ای از آن ها ساخت که موقعیت اجتماعی یهود در خطر خواهد بود؛ بدین جهت، به مخالفت با پیغمبر (ص) برخاسته وبراین اساس قرآن کریم بعضی از نیات شوم آن ها را در مبارزه با اسلام آشکار کرد تا مسلمانان از آسیب آن ها درامان باشند،که برخی ازآنها اشاره می شود:

الف) محاصره اقتصادی: گروهی از یهودیان برای منصرف کردن مسلمانان از آیین خود اقدام به کار جدیدی نمودند و با خودداری از پرداخت هر گونه دین یا امانت و یا معاملاتی که بر ذمّه آن ها بود، برای افرادی که به دین اسلام مشرف می‏ شدند، مشکل اقتصادی ایجاد می‏ کردند و به آن ها گفتند حقوقی که شما بر ما داشتید، پیش از اسلام بود، اکنون که مسلمان شدید، این حقوق منتفی و باطل گردید،در این باره قرآن کریم می فرمایند:”(یهودیان ،تصاحب وتصرف اموال دیگران را جایز می‌دانستند و)این(منطق باطل) بدان سبب است که آن ها می‌گویند خوردن اموال غیریهود برای ما گناه وتجاوزمحسوب نمی شود وعقوبتی ندارد،وآنها این جواز را به خداوند نسبت می‌دادند درحالی که می‌دانستند درکتاب آسمانیشان چنین خیانتی جایزنیست”^[۷]

ب) فتنه‏انگیزی در میان مسلمانان: دو طایفه اُوس و خزرج که سال‌های طولانی با هم جنگ‌های خونینی داشتند، در پرتو تعالیم اسلام میان آنان صفا و صمیمیت به وجود آمد؛ در این میان یهودیان که ازآن دشمنی دیرینه میان این دوطایفه خبرداشتند به طرح مسائلی می پرداختند که آتش کینه خاموش شده را دوباره شعله ورسازند ،”درهریک ازدوطایفه نیزکسانی بودند که به سبب سستی ایمان یا بقایای تعصب های جاهلی ویا برسر ثروت هایی که پس ‌از جنگ به دست آنان می افتاد گوش های شنوایی برای یهودیان ومکر ‌و حیله آنان بودند”^[۸] .یکی از یهودیان به نام شماس بن قیس با توطئه حساب شده، خواست بار دیگر میان آنان جنگ را ایجاد کند که با درایت پیامبر اسلام (صلی‏الله‏علیه‏و‏آله) این نقشه ناکام ماند.

ج) مبارزه یهود برای تغییر عقیده مسلمانان

با توجه به مطالب ذکر شده ‌می‌توان برنامه درسی پنهان را چنین تعریف کرد:

یادگیرهای واقعی دانش آموزان که با عنوان اهداف برنامه، اعلام نشده؛ چه قبلا توسط برنامه­ریز قصد شده باشد و چه در عمل رخ داده باشد، یعنی نتایج پیش‌بینی نشده یادگیری باشد.و یک سری عوامل که تشکیل دهنده برنامه ­های برنامه درسی پنهان است. این عوامل می ­تواند شامل تمام یا برخی از عواملی که در تعاریف مختلف برنامه درسی پنهان به آن ها اشاره شده است. نظیر ساختار نظام آموزشی، محیط فیزیکی و روانی مدرسه، مقررات مدرسه، تعامل­های معلم- شاگردی و شاگرد – شاگردی، نوع برنامه درسی آشکار از لحاظ طرح برنامه درسی و ساختار و نوع محتوای آموزش­ها و پیشینه دانش ­آموزان از لحاظ خانوادگی و حتی تاریخ و تحولات نظام آموزشی باشند.

۲-۳-۳-۱- مؤلفه‌ ­های برنامه درسی پنهان

۱- معماری و کیفیت ساختمان: با توجه به دستاوردهای مفید «علم ارتباطات» صاحب­نظران این رشته معتقدند آموزش­های غیر کلامی و رفتار غیربیانی بیش از سایر عوامل در انتقال پیام به فراگیران نقش دارند. بر همین اساس او وارد تی‌هال یکی از صاحب­نظران حوزه ارتباطات در نظریه خود به نام زبان «صامت» معتقد است « فضا سخن می‌گوید» (نوید، ۱۳۷۳،۲) و «زبان حرف می‌زند» پس عبارت مراکز آموزشی و عناصر تشکیل‌دهنده آن مانند رنگ، نور، صدا، تجهیزات حیاط، راهروهای تنگ و طولانی همه و همه اثرات آموزشی و تربیتی دارند. حیاط زیبا و سرسبز، نشاط‌ و شادان را به ارمغان آورده، یادگیری را آسان می‌کند و برعکس مراکز آموزشی تنگ و کوچک به کلاس­های کم‌ نور، تخته فرسوده و صندلی­های شکسته رغبت به درس و بحث و یادگیری را شاید برای همیشه از بین ببرد.

۲ـ ساختار اجتماعی و اداری: دایره‌المعارف برنامه درسی اشاره شده است که برنامه درسی رسمی مراکز آموزشی تنها فقط یک بخش از کل سازماندهی مراکز آموزشی است که بر آموزش اجتماعی فراگیران اثر می‌گذارد(لوی^[۲۱]،‌۱۹۹۱، ص ۷۳۳). آیزنر معتقد است: سیستم پاداش، رفتار متواضعانه را پرورش می‌دهد. بعضی تحقیقات جالب دریافته‌اند که پاداش خارجی انتظاراتی در فراگیران ایجاد می‌کند که علاقه‌ آن ها را برای فعالیت­های پاداش داده شده سرد می‌کند. سپس اضافه می‌کند با این پاداشها، سیستم پرداخت در مخدرهای پاداش را به وجود نمی‌آوریم؟ (همان منبع)

۳- ارتباط متقابل اعضاء: طرز تلقی و رفتار اعضای از عوامل بسیار مهم در تشکیل طرز تلقی‌ها می‌باشد. اگر اعضا در کلاس درس،‌ آزاد برخورد کند و فرصت کافی و مؤثر در اختیار دانش ­آموزان قرار دهد تلاش، توانایی و حس اعتماد به نفس را در او تقویت می‌کند. اگر امیال و خواسته‌ها و نظرات خود را محور قرار دهد و با رویه سلطه‌گری برخورد نماید مانع بروز توانایی‌ها می‌شود و در دانش ­آموزان گرایش سلطه‌گری به دیگران را پرورش می‌دهد. بعلاوه جهت‌گیری اقتصادی، طبقاتی و فرهنگی اعضا نیز در طراحی و اجرای تدریس و رابطه با دانش آموز مؤثر است. اعضا که امکانات مادی را ارزش مهم تلقی کند محورمان از امکانات مادی را محرومان از یک ارزش تلقی خواهد کرد و متناسب با آن عمل خواهد نمود (ملکی، ۱۳۸۹).

۴- روابط میان فردی افراد با یکدیگر: در درون مراکز آموزش عالی به صورت رسمی یا غیررسمی روابط انسانی متعدد شکل می‌گیرد و هر کدام آثار تربیتی خاص خود را دارند. یکی از این گونه روابط، روابط کارکنان و اعضا با دانشجویان و دانش ­آموزان می‌باشد. موضع‌گیری و طرز تفکر و نگرش­های افراد و اداره کننده مراکز آموزش در این زمینه بسیار قابل ملاحظه است. اگر کارکنان برداشت­های طبقاتی ویژه‌ای داشته باشند نوع زندگی دانش آموزان در تصمیم‌گیری‌های تربیتی تأثیر می‌کند. فرزندان طبقه‌ای که نزد کارکنان مراکز آموزش عالی اهمیت بالاتری دارند از توجهات ویژه برخوردار خواهند شد و دانش آموزان طبقات دیگر از چنین توجهی محروم خواهند ماند.

۵- جو اجتماعی: گروه ­های مختلف اجتماعی ـ اقتصادی و نگرش­های متفاوتی که فرزندان افراد این گروه ها با خود به مدرسه، دبیرستان و دانشگاه می‌آورند، از طریق صحبت­ها و بحث­هایی با یکدیگر و نحوه برخورد آن ها با هم تأثیرات عمیق‌ تربیتی را به وجود می‌آورد که در جامعه ما هنوز مطالعه دقیقی ‌در مورد آن ها انجام نگرفته است.

۶- قوانین و مقررات مدرسه: این عامل در ایجاد برنامه درسی پنهان بسیار مؤثر است. زیرا در مدرسه برای اداره امور مختلف مانند کلاس­بندی، گروه­بندی دانش ­آموزان، روش­های ارزشیابی(نوع آزمون، امتیازات، موفقیت در آزمون و…) مسائل انضباطی، روش­های تشویق و تنبیه، فعالیت­های فردی و گروهی دانش ­آموزان یا عدم مشارکت آنان در اداره امور مدرسه و عوامل مشابه مقرراتی وضع می­ شود. که هر یک از این قوانین و مقررات در شخصیت دانش ­آموز تاثیر می­ گذارد. به عنوان مثال، روش ارزشیابی در واکنش معلم نسبت به آثار و نتایج ارزشیابی­ها، یکی از عوامل است. اگر معلم دانش آموز ضعیف را مورد تحقیر و سرزنش قرار دهد طرز تلقی و نگرش منفی را در او تقویت می­ کند. و دانش آموز اعتماد خود را به توانایی­ ها و جبران شکست­ها از دست می­دهد. این تصورات منفی بخشی از برنامه درسی پنهان است. نوع فعالیت یادگیری(فردی یا جمعی) در آثار و نتایج فعالیت­ها مؤثر است. دانش­آموزانی که به طور گروهی و جمعی فعالیت ‌می‌کنند به صلاحیت­ها و توانایی­هایی دست می­یابند که در شکل فردی فعالیت­ها هرگز حاصل نمی­شوند.

۷- رابطه تدریس با برنامه درسی پنهان: برنامه درسی پنهان، بعد غیرقابل پیش ­بینی یادگیری است. طراحی آموزشی بدون توجه ‌به این بعد، غفلت از بخش مهم عواملی است که در یادگیری دانش ­آموز تاثیر فراوان دارند. معلمان به طور معمول در طراحی آموزشی به عوامل آشکار مؤثر در تدریس توجه ‌می‌کنند و از عوامل پنهان غافل می­مانند. ‌بنابرین‏ لازم است عوامل اساسی مؤثر در شکل گیری برنامه پنهان شناسایی و آشکار شوند و تا حدودی در طراحی و اجرا تحت ضابطه و کنترل در آیند. یکی از عواملی که در کم کردن فاصله بین برنامه درسی رسمی و پنهان تاثیر دارد مشارکت دانش آموزان در جریان آموزش است. در صورت مشارکت آنان در طراحی و اجرای تدریس، فعالیت­های یادگیری، را با اهمیت تلقی خواهند کرد و با علاقه و آگاهی برای یادگیری، و نایل شدن به هدف­های آموزشی، تلاش خواهند نمود. عامل دیگر، آگاهی برنامه­ ریزان و معلمان از عوامل غیر آشکاری است که در آموزش مؤثر است؛ برای مثال وقتی معلم بداند که نوع برخورد او در ارزشیابی از آموخته­های دانش آموزان و آثار ارزشیابی مؤثر است، سعی می­ کند رفتار خود را به منظور تقویت ارزش­ها و گرایش­های مطلوب تنظیم نماید. یا وقتی که متوجه شد طرز تلقی های او درباره رابطه معلم و دانش ­آموز در کلاس درس و یادگیری دانش ­آموز(منفعل یا فعال بودن) در شکل­ گیری طرز تلقی های دانش ­آموزان اثر دارد، سعی می­ کند روابط آموزشی داخل کلاس ا به صورت مفید و ثمر بخش سازمان دهد. ‌بنابرین‏، معلم باید عوامل مؤثر در برنامه درسی پنهان را شناسایی کند و با در نظر گرفتن آن ها در طراحی و اجرای آموزش منطقی­تر عمل نماید(ملکی،۱۳۸۹،۸۶،۸۷،۸۸).

-اصول حاکمیت شرکتی ‌به این شرح است:

اصل اول- ایجاد زیربنای لازم برای اجرای کارآمد اصول حاکمیت شرکتی: اصول حاکمیت شرکتی باید در راستای افزایش شفافیت و کارایی بازارها اجرا شود. همچنین باید با قوانین داخلی سازگار باشند و مسئولیت‌های قانون‌گذار، مدیران و دستگاه­های اجرایی نیز از یکدیگر نفکیک شود.

اصل دوم- حقوق سهام‌داران عمده و جزء: اصول حاکمیت شرکتی باید از حقوق تمامی سهام‌داران حمایت کند. برای دستیابی ‌به این هدف، توجه به یکسری نکات ضروری است:

1. 1. حقوق اولیه سهامدار عبارت است از وجود نظام ثابت مالکیت، امکان نقل و انتقال سهام، دریافت اطلاعات دوره­ای شرکت سرمایه­پذیر، امکان اظهارنظر و حق رأی در مجامع عمومی، امکان انتخاب و تغییر اعضای هیئت مدیره و سهیم بودن در سود شرکت.

1. 1. سهام‌داران حق دارند به طور کامل از اطلاعات و تصمیماتی که تأثیر بنیادی در شرایط و سودآوری شرکت دارند، مطلع شوند. این اطلاعات در برگیرنده اصلاحات در اساسنامه شرکت، افزایش سرمایه و معاملات سهام و تغییرات اساسی در دارایی­ های شرکت است که می ­تواند در فروش و سودآوری شرکت مؤثر باشد.

1. سهام‌داران باید امکان شرکت و رأی دادن در مجامع عمومی را داشته باشند که در این رابطه باید زمان و مکان و دستورات جلسه پیش از مجمع به اطلاع سهام‌داران برسد، به سهام‌داران باید فرصت سئوال از هیئت مدیره در رابطه با گزارش حسابرسی و عملکرد هیئت مدیره داده شود، تصمیم ­گیری ‌در مورد پاداش و حق حضور هیئت مدیره باید به تصویب اکثریت سهام‌داران برسد و حق رأی سهام‌داران به صورت حضوری یا واگذاری حق رأی باید محفوظ باشد.

اصل سوم- رفتار یکسان با سهام‌داران: حاکمیت شرکتی باید به نحوی باشد که با تمامی سهام‌داران نظیر سهام‌داران جزء و خارجی، مانند سهام‌داران عمده برخورد شود. همچنین تمام سهام‌داران می ­توانند در صورت تجاوز به حقوق آن ها نسبت به جبران خسارت خود اقدام کنند در این ارتباط، معاملات بر اساس اطلاعات نهایی و معاملات شخصی که می ­تواند حقوق سهام‌داران دیگر را تضییع کند، ممنوع است. هم چنین معاملات با اشخاص و شرکت­های وابسته باید افشا شود.

اصل چهارم- نقش کارمندان در حاکمیت شرکتی: اصول حاکمیت شرکتی باید حقوق قانونی کارمندان را بر اساس قراردادهای متقابل به رسمیت بشناسد و همکاری پویا بین شرکت و کارمندان را به منظور ایجاد ثروت، شغل و بهبود وضع مالی شرکت ترویج کند. در این ارتباط کارمندان باید بتوانند به عملکرد غیر قانونی هیئت مدیره اعتراض کنند و این موضوع نباید موقعیت آن ها را تهدید کند.

اصل پنجم- شفافیت در افشای اطلاعات: شرکت­ها باید اطلاعات مالی و عملکرد هیئت مدیره را به صورت دوره­ای در اختیار سهام‌داران قرار دهند. این افشای اطلاعات باید در برگیرنده صورت­های مالی، فعالیت شرکت و تغییرات ترکیب سهام‌داران باشد. این اطلاعات باید بر اساس استانداردهای حسابداری و مالی تهیه شود. هم چنین حسابرسی سالیانه باید توسط حسابرس مستقل تهیه و در اختیار سهام‌داران و ذینفعان قرار داده شود. ‌حساب‌رسان مستقل باید توسط سهام‌داران انتخاب شوند.

اصل ششم- مسئولیت­های هیئت مدیره: اصول حاکمیت شرکتی باید نحوه مدیریت شرکت، نظارت بر فعالیت اعضاء و مسئولیت­ پذیری اعضای هیئت مدیره را تبیین کند. هیئت مدیره باید تمام تلاش خود را در راستای تعالی شرکت انجام دهد. تصمیم­های آن ها نیز باید به گونه ­ای باشد که حقوق همه سهام‌داران حفظ شود. همچنین هیئت مدیره باید راهبردهای شرکت­ها را مدنظر داشته و نسبت به بازبینی آن ها اقدام کنند. این اصول برنامه ­های آتی ریسک­پذیری، تهیه بودجه سنواتی، ساز و کارهای نظارتی و نحوه اداره سرمایه ­های شرکت را در بر می‌گیرد. هم چنین پس از ابلاغ اعضای هیئت مدیره و ابلاغ حکم، باید اطلاعات مربوط به اعضاء به طور کامل افشا شود و این افراد باید به منظور انجام مسئولیت­های خود، به اطلاعات میان دوره­ای و دقیق دسترسی داشته باشند(رسائیان و کاشانی­پور، ۱۳۸۸).

به طور مختصر،برخی ازروشهای مستقیم که از طریق آن ها سهام‌داران می‌توانند مدیران را کنترل کنند و به حل و فصل تضادها بپردازند به شرح ذیل است.

-حق رأی‌ سهام‌داران و مجامع عمومی بر نحوه اداره شرکت تاثیر می‌گذارد. حق رأی‌ مذکور بخش با اهمیت از دارایی مالی سهام‌داران است، یکی از موارد استفاده از حق رأی‌ مذکور رأی‌ به تغییر مدیران است.این موضوع یک ابزار انظباطی برای مدیران است.

-قراردادهای فی مابین سهام‌داران و مدیران نیز یکی از راهکارهاست، اگرچه با اصلاح وبهبود حاکمیت شرکتی، منافع خود را از دست می‌دهند.

-یک راهکار نهایی: راه حل خروج است. واضح است که خروج سهام‌داران اصلی موجب نگرانی بازار سرمایه می شود و در پی آن سهام‌داران بیشتری نگران افت شدید قیمت شده و با فروش سهام خود، کاهش شدید قیمت سهام ‌را موجب خواهد شد. در نتیجه منافع مدیران متاثر خواهد بود. ‌بنابرین‏،اگرسازو کاربازار وتوانایی سهامدارن برای کنترل، ‌و مراقبت از مدیران کافی نباشد، نیاز به نوعی نظارت با راهنمایی رسمی خواهد شد.

۱-۵-۲-۲) اصول حاکمیت شرکتی بر اساس دستورالعمل نظام راهبری سازمان بورس

ساز و کارهای راهبری شرکتی را میتوان به دو گروه داخلی و بیرونی طبق نمودار زیر طبقه بندی کرد. ساز و کار داخلی راهبری شرکت شامل: ۱) تمرکز مالکیت، ۲) هیات مدیره، ۳) روش جبران خدمات مدیران، و ۴) ساختارهای سازمانی چند بخشی است. ساز و کار بیرونی به بازار کنترل شرکتی اشاره دارد که در ایران متدوال نیست.

نمودار (۲-۱): سازو کار راهبری شرکتی

پنمن و ژانگ^[۷۳] (۲۰۰۲)، در مقاله‌ای با عنوان “محافظه‌کاری حسابداری، کیفیت سود و بازده سهام”، به بررسی تاثیر محافظه‌کاری بر کیفیت سود (پایداری سود) و بازده سهام پرداختند. آن‌ ها پایداری سود را به عنوان کیفیت سود در نظر گرفته‌اند. نتایج تحقیق نشان داد زمانی که یک شرکت حسابداری محافظه‌کارانه را الگوی عمل خود قرار می‌دهد، تغییر در مقادیر سرمایه‌گذاری می‌تواند بر کیفیت سود اثرگذار باشد. رشد در سرمایه‌گذاری‌ها سود گزارش شده را کاهش و ذخایر را افزایش می‌دهد. کاهش سرمایه‌گذاری‌ها باعث آزاد شدن ذخایر و افزایش سود می‌شود. در صورتی که تغییر موقتی باشد، سود نیز به طور موقتی کم یا زیاد می‌شود و این امر مشخصه خوبی پیش‌بینی سود در آینده به دست نمی‌دهد. یافته های آن‌ ها بیانگر آن است که حسابداری محافظه‌کارانه کیفیت پایین سود را موجب می‌شود.

دچو و دیچو^[۷۴] (۲۰۰۲)، در پژوهشی با موضوع “کیفیت اقلام تعهدی و سودها: نقش اشتباهات برآورد اقلام تعهدی”، مدلی مبنی بر کیفیت پایین‌تر اقلام تعهدی ارائه کردند که در جریانات نقدی گذشته، حال و آینده گنجانده نمی‌شوند و نشان دادند که واحدهای با کیفیت اقلام تعهدی پایین، دارای سودی با پایداری کم هستند.

ریچاردسون و همکاران^[۷۵] (۲۰۰۴)، در پژوهشی با موضوع “قابلیت اطمینان اقلام تعهدی، پایداری سود و قیمت سهام”، رابطه بین قابلیت اتکای اقلام تعهدی و پایداری سود را بررسی نموده و نشان دادند اقلام تعهدی با قابلیت اتکای کم، باعث پایداری کمتر اقلام تعهدی می‌شوند. آن‌ ها تجزیه و تحلیل مفصلی از تغییرات در دارایی‌های مالی کوتاه‌مدت و بلندمدت ارائه دادند و نشان دادند که دارایی‌ها و بدهی‌هایی کمتر پایدار هستند که با قابلیت اتکای کم اندازه‌گیری می‌شوند.

اسکات و همکاران^[۷۶] (۲۰۰۵)، در مقاله خود تحت عنوان “قابلیت اتکای اقلام تعهدی، پایداری سود و بازده سهام”، نشان دادند که اقلام تعهدی با قابلیت اتکای کمتر منجر به پایداری کمتر سود می‌شود. آن‌ ها این کار را با طبقه‌بندی بر اساس ترازنامه انجام داده و به نتایج مشابهی دست یافتند. نتایج مطالعات آن‌ ها حاکی از این بود که به علت عدم پیش‌بینی کامل سرمایه‌گذاران، نوعی قیمت‌گذاری غیرواقعی ‌در مورد سهام و اوراق بهادار شرکت‌ها اتفاق می‌افتد.

چمبرز^[۷۷] (۲۰۰۵)، طی پژوهشی با عنوان “پایداری سود و ناهنجاری اقلام تعهدی”، نشان داد که سرمایه‌گذاران تلاش می‌کنند تا پایداری اقلام تعهدی و جریان‌های نقدی را پیش‌بینی کرده ولی قادر به انعکاس آن در قیمت‌ها نیستند. بر این اساس در بعضی شرکت‌ها پایداری اقلام تعهدی بیش از واقع و برای بعضی دیگر کمتر از واقع برآورد می‌شود. وی این مورد را از طریق طبقه‌بندی شرکت‌ها بر حسب اقلام تعهدی و نحوه قیمت‌گذاری شرکت‌ها در هر طبقه نشان داد.

هانلون^[۷۸] (۲۰۰۵)، در تحقیق خود با عنوان “پایداری و قیمت‌گذاری سودها، اقلام تعهدی و جریان‌های نقدی در زمانی که شرکت‌ها دارای تفاوت‌های درآمد دفتری و مالیاتی هستند”، دلایل پایداری سود را بررسی کرد و نشان داد که پایداری پایین سود تا حدودی از اختلاف سود دفتری و سود مشمول مالیات ناشی می‌شود. وی همچنین نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاران بازار، قیمت اجزای تعهدی سودها را دائما بیش از حد بالا می‌برند و قیمت اجزای جریان‌های نقدی سودها را بیش از حد پایین می‌آورند.

دچو و جی^[۷۹] (۲۰۰۶) در مقاله‌ای با موضوع “پایداری سود و جریان‌های نقدی و نقش موارد خاص: مفاهیمی برای ناهنجاری اقلام تعهدی”، با مقایسه نحوه پایداری سود بر حسب رویکرد ترازنامه‌ای و رویکرد صورت سود و زیانی نشان دادند که پایداری سود تحت تاثیر مقدار و علامت اقلام تعهدی قرار می‌گیرد. اقلام تعهدی پایداری سود را نسبت به جریان‌های نقدی با اقلام تعهدی بالا بهبود می‌بخشد، اما در شرکت‌های با اقلام تعهدی پایین، میزان پایداری کاهش می‌یابد.

پائیک و همکاران^[۸۰] (۲۰۰۷)، در تحقیقی با عنوان “محافظه‌کاری حسابداری، پایداری سود و قیمت‌گذاری چندگانه سودها”، تاثیر محافظه‌کاری بر پایداری سود را بررسی کردند. از دید آن‌ ها، احتمال تکرار تغییرات مثبت سود برای چند دوره، بیشتر از احتمال تکرار تغییرات منفی سود برای چند دوره است. زیرا به‌کارگیری رویه‌های حسابداری محافظه‌کارانه، سبب می‌گردد تا شناسایی زیان‌ها به‌سرعت و در دوره جاری صورت گیرد، ولی شناسایی و انعکاس سودهای احتمالی به‌تدریج و طی چند دوره انجام شود. آن‌ ها در تحقیق خود ‌به این نتیجه رسیده‌اند که سودهایی که محافظه‌کاری بیشتری دارند، نسبت به سودهایی که محافظه‌کاری کمتری دارند، ناپایدارتر هستند. آن‌ ها نشان دادند که تصویب استانداردهای حسابداری حاوی رویه‌های محافظه‌کارانه، متضمن هزینه هایی برای بازار سرمایه است. این استانداردها پایداری و قابلیت پیش‌بینی سود را کاهش داده و سرمایه‌گذاران بالفعل و بالقوه را از مسیر تصمیم‌گیری صحیح اقتصادی منحرف می‌سازند.

دچو و همکاران^[۸۱] (۲۰۰۸)، در پژوهشی تحت عنوان “پایداری و قیمت‌گذاری جزء نقدی سودها”، با مقایسه پایداری سود بر حسب رویکرد ترازنامه‌ای و رویکرد صورت سود و زیانی نشان دادند که پایداری سود تحت تاثیر مقدار و علامت اقلام تعهدی قرار می‌گیرد.

ریچاردسون و اسلوان^[۸۲] (۲۰۰۸)، در مقاله‌ای با عنوان “پایداری و قیمت‌گذاری جزء نقدی سودها”، نقش جریان‌های نقدی و اقلام تعهدی را در رفتار سری‌های زمانی سود بررسی کردند و نشان دادند که جزء تعهدی سود نسبت به جزء نقدی سود پایداری کمتری دارد و این امر منجر به سودآوری پایین در دوره های بعد به دلیل برگشت اقلام تعهدی می شود. آن‌ ها در پژوهش خود در جستجوی اطلاعات موجود در جریان‌های نقدی و اقلام تعهدی بودند و قدرت انعکاس این اطلاعات توسط قیمت‌های سهام را بررسی کردند. نتایج آن‌ ها نشان داد که عملکرد سود مربوط به جزء تعهدی سود پایداری کمتری در مقایسه با عملکرد سود مربوط به جزء نقدی دارد.

کریزانوسکی و محسنی^[۸۳] (۲۰۱۳)، در پژوهشی تحت عنوان “رشد مجموع سودها و جریان‌های نقدی شرکت‌ها: پایداری و عوامل تعیین‌کننده”، به بررسی پایداری رشد سود و جریان‌های نقدی در سطوح بازار و صنعت پرداخته‌اند. نمونه آن‌ ها شامل تمامی شرکت‌های سهامی عام ایالات متحده آمریکا و در دوره زمانی ۱۹۵۰ تا ۲۰۰۶ می‌باشد. نتایج آن‌ ها نشان داد که ویژگی‌های صنعت^[۸۴] مانند سطح تمرکز (HHI)، سرمایه‌بری و نوع محصول، دارای قدرت توضیحی برای پایداری نرخ رشد سودهای کوتاه‌مدت (یک‌ساله) و بلندمدت (پنج‌ساله) در سطح صنعت می‌باشند و با یکدیگر دارای ارتباط می‌باشند، ولی در مقابل برای پایداری نرخ رشد جریان‌های نقدی، هیچ رابطه‌ای بین آن با ویژگی‌های صنعت در کوتاه‌مدت و بلندمدت مشاهده نشد.