سخن آدمی از نظر علم منطق جداکنندهٔ انسان از حیوانات دیگر است که خدا با حکمت بالغهٔ خویش آن را وسیلهٔ امتیاز او قرار داده است. چنانکه فرمود:
﴿خَلَقَ الانسانَ عَلَّمهُ البیانَ.﴾^[۱]
گوهر نفس که حقیقت آدمی است با سخنوری تجلی پیدا میکند و به این جهت است که خود امام علی (×) میفرماید:
«تَکلّموا تُعرفوا فانَّ المرءَ مخبوءٌ تحتَ لسانِه.»^[۲]
و به قول سعدی:
تا مرد سخن نگفته باشد عیب و هنرش نهفته باشد.^[۳]
نهج البلاغه به حق بعد از قرآن نمونهی والای کلام بلیغ است و در عالم اسلام همین دو منبع را سراغ داریم که ادیبان عرب و فارسی زبان به آنها توجه داشتهاند یعنی کوشیدهاند تا گوهرهایی از این دو گنجینه بردارند و آن را زیور کلام خویش سازند. این کتاب حقیقتاً راهی روشن برای بلاغت و الگوی ممتازی برای کسی است که خواستار آشنایی با کلام بلیغ و طالب قواعد و اسلوب نوشتاری صحیح و روان است. با اطمینان خاطر میتوان گفت پس از قرآن گویندگان و نویسندگان از هیچ گفتهای به اندازهی گفتار علوی بهره نبردهاند و بی هیچ تعصب باید گفت که سخنان امام پس از قرآن عالیترین نمونهی نثر مصنوع عربی است این حقیقتی است که ادیبان در زبان و ادبیات عرب به آن اعتراف کردهاند و آنچه سبب شد تا ادیبان عرب و غیر عرب به گرد آوری سخنان امام روی آورند همین زیباییهای لفظی و معنوی گفته های ایشان است. البته سخنان امام علی (×) به غیر از نهج البلاغه در کتابهای غررالحکم و دررالکلم تألیف عبدالواحد الامدی التمیمی از جمله دانشمندان قرن پنجم هجری و همچنین در دستور معالم الحکم و مأثور مکارم الشیم تألیف قاضی قضاعی که در سال ۴۵۴ هجری به شیوهٔ شریف رضی و در نه باب سودمند آن را مرتب کرده، گردآوری شده است ولی از آن جایی که موضوع پایان نامه بررسی بخشی از کلمات قصار شریف نهج البلاغه است شایسته است که سخنی دربارهی نهج البلاغه و جایگاه والای آن بیاوریم امّا اوّلاً: نهج البلاغه و جایگاه آن بالاتر از آن است که نیازی به معرفی داشته باشد و نه تنها مسلمین که دیگران نیز در برابر آن سر تعظیم فرود آورده و با انواع بیانها و عبارات در مدح و توصیف آن سخن راندهاند. ثانیاً: امثال نگارنده با بضاعت ناچیز اگر بتواند چند فقره از کلمات گوهربار آن حضرت را بفهمد و بازگو کند باید همواره فخر فروشد که به آن مرتبه از توانایی فهم و ادب نائل گشته است. نهج البلاغه متأثر از شخصیت برجستهٔ تاریخی و ادبی امام است و نمی‌توان حق مطلب را در مورد آن با این زبان الکن بیان کرد و اگر هم صرفاً مطلبی عرضه می‌شود به قصد ارائه گوشه‌ای از این کوکب درخشان است. لذا سکوت و اظهار عجز بهترین راه خلاصی از این عقبهٔ دشوار دانشجویی و پایان‌نامه نویسی است. پر واضح است که بخش پایانی نهج البلاغه را جملات گوهر سانی تشکیل داده است که هر یک گوشه‌ای و بخشی از مسیر پر پیچ و خم زندگی و جهان هستی را روشن و نمایان میسازد، گر چه ما دربارهی مناسبت و شرایط صدور این کلمات آگاهی نداریم که آگاهی از آن نقش مهمی در فهم مقصود دارد، امّا خود جملات و کلمات آن قدر بلیغ، کامل و گویا هستند که شایسته است در شرح آنها کتابها نوشته شود همان گونه که کتابهایی نیز نوشته شده است. اما حقیر بر حسب وظیفه و اقتضاء دانشجویی و نیز علاقمندی شخصی جرأت به خرج داده و بررسی و گزارش بخشهای صرفی و نحوی و بلاغی معدودی از کلمات قصار یعنی از شماره۲۲۰ ـ ۱۵۱ را برای موضوع پایان نامه خود انتخاب نمودم و گروه محترم نهج البلاغه نیز موافقت کرده که اینک به یاری خداوند و توجهات صاحب کلام در حدّ توان این پایان‌نامه را آماده نموده و به علاقمندان تقدیم می‌دارم امید آنکه در آستان ملک پاسبان علوی مقبول افتد و در نظر آید. در این گنجینه پر از ادب و عرفان و حکمت که با عبارات مسجع و آهنگین و آن آرایشهای لفظی جذاب که همگان را به شگفتی واداشته است نقش شریف رضی شاگرد برجسته این مکتب نیز خالی از لطف نیست. او که نهایت ظرافت را در تنظیم این عبارات به کار گرفته و به دسته بندی فصول همت گماشته و به طور خلاصه آن را به سه باب، خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمتها تقسیم کرده است که تعداد خطبه‌ها ۲۴۱، نامهها ۷۹ و تعداد کلمات قصار۴۸۰ بیان گردیده که این شمارش در این پایان‌نامه بر اساس شرح نهج البلاغه شیخ محمد عبده ذکر شده است با توجه به اهمیت ساختار جملات و قواعد نحوی و بلاغی سخنان امام علی (×) در نهج البلاغه در این پایان‌نامه که متشکل از شش فصل به ترتیب ذیل میباشد به بررسی این موارد در بخشی از حکمتهای نهج البلاغه پرداخته شده است.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۱ـ مقدمه و کلیات.
۲ـ گردآوری نهج البلاغه و جایگاه ادبی امام علی (×).
۳ـ اسباب پیدایش علم نحو.
۴ـ علم بلاغت و ضرورت آن، بلاغت نهج البلاغه.
۵ـ بلاغت نهج البلاغه.
۶ـ اعراب و بلاغت حکمتهای ۲۲۰ ـ ۱۵۱٫
پس به این منظور ابتدا متن حکمتهای مشخص شده به صورت اعرابگذاری شده آورده و سپس ترجمهٔ حکمتها که از ترجمههای دکتر شهیدی و استاد فولادوند استفاده شده ذکر شده است. آنگاه به ترجمه برخی از لغات حکمتها پرداخته شده که در این بخش به فرهنگ لغاتی همچون لسان العرب و لاروس مراجعه کرده، پس از آن به ذکر شواهد نحوی و صرفی برخی از لغات این حکمتها پرداخته شده به این ترتیب که نقش کلمات و نیز نوع اعراب آن و نوع کلمه مشخص گردیده است که جهت انجام این کار نیز به کتب صرف و نحو مانند مبادی العربیه و شرح ابن عقیل و… مراجعه شده، در بخش توضیحات بلاغی به جلوههایی از توانایی های ادبی آن حضرت و مصادیق بلاغی به کار گرفته شده اشاره شده است، در این بخش از کلمات قصار به هر سه حوزهٔ علم بلاغت یعنی علم معانی، بیان و بدیع همراه با ارائهٔ توضیحات و نظرات شارحان نهج البلاغه و برداشتی که از این نکات و آرایه های بلاغی موجود است پرداخته تا شروع خجستهای برای تمسک جستن به مولا و دریای علم او باشد.

1. 1. ۱٫ کلیات

1. 1. ۲٫ ۱٫ گزاره های تحقیق

پیش از ورود به بحث اصلی باید به مهمترین گزاره های تحقیق نگاهی گذرا داشته باشیم.

1. 1. ۲٫ ۱٫ بیان مسئله

یکی از شاخصه های مهم در بررسی یک متن اصیل و کهن تحلیل ساختار جمله از نظر اعراب و بلاغت است تا این گونه به مقصود اصلی گوینده نزدیک شویم و در این تحقیق در پی اختلافات نحوی نبوده تنها متن اعرابگذاری شده را ترکیب و لغات خاصی که نیاز به ریشه یابی و تجزیه داشته را تحلیل صرفی کرده و پس از ذکر آرایه های بلاغی در توضیح حکمت از شروح نهج البلاغه نیز استفاده شده است و نیز به ذکر مصادیق بلاغی درکتاب ارزشمند نهج البلاغه اشاره شده است. ارزش ادبی نهج البلاغه از لحاظ صرف و نحو و بلاغت در مقامی است که از مرتبهی کلام بشر بالاتر و به کلام خدا نزدیک شده است. پس این تحقیق در جستجوی آن است تا به بررسی ساختار صرفی و نحوی و هم چنین صنایع بلاغی موجود در حکمتها پرداخته و مباحثی که در قسمت توضیحات بلاغی حکمتها به آن پرداخته شده در سه حوزهٔ معانی (جملات خبری، انشایی، جایگاههای وصل و فصل، ایجاز و اطناب، اسناد و انواع آن) و در مبحث بیان (تشبیه، کنایه، استعاره و …) و در حوزه بدیع (جناس، سجع، طباق و ….) میباشد.

1. 1. ۲٫ ۱٫ ضرورت و اهداف

اعتقاد ما بر این است که اگر وجوه اعرابی و بلاغی عبارات شریف نهج البلاغه و نیز نظر شارحان نهج البلاغه شناخته و تبیین گردد مفاهیم والای این کتاب ارزشمند بیشتر شناخته و خوانندگان به درک والاتری از این کلام میرسند.

1. 1. ۲٫ ۱٫ سؤالات تحقیق

۱ـ ساختار نحوی سخنان امام (×) در محدودهٔ حکمتهای ۲۲۰ ـ ۱۵۱ چگونه است؟
۲ـ نکات و آرایه های بلاغی موجود در حکمتهای مورد نظر چه تاثیری در فهم سخنان امام دارد؟
۳ـ بیشترین تحقیقاتی که در زمینه بلاغت نهج البلاغه صورت گرفته در کدام شاخه از علم بلاغت می باشد؟

1. 1. ۲٫ ۱٫ فرضیات تحقیق

۱ـ ساختار جملات در این حکمتها از نوع جملات خبری از نوع فعلیه و اسمیه، إنشایی در معنای نهی، تحذیر و ارشاد و … میباشد.
۲ـ این حکمتها بیشتر در قالب جملات کوتاه اما سرشار از مفاهیم اخلاقی والا و با آرایه های بلاغی زیبا بیان شده است.
۳ـ در زمینهٔ بلاغت نهج البلاغه در حوزه علم بدیع تحقیقات کمتری صورت گرفته است.

1. 1. ۲٫ ۱٫ پیشینه تحقیق

در این بخش ابتدا باید از گرد آورنده این اثر گرانسنگ یعنی «سیدرضی» که با نگرش بلاغی نهج البلاغه را تدوین جمع آوری کرد یاد نمود، بعد از ایشان به شارحان نهج البلاغه نظیر «ابن ابیالحدید معتزلی»، «ابن میثم»، «قطب الدین راوندی»، «میرزا حبیب الله خویی» و شارحان دیگر که هر کدام از ایشان شروح متعدد و ارزشمندی هم چون شرح إبن میثم، شرح إبن أبی الحدید، منهاج البراعه، بهج الصباغه، فی ظلال نهج البلاغه و شروح دیگری که بر این کتاب ارزشمند نوشتهاند اشاره کرد، بعد از آن در حوزهٔ بلاغت نیز باید به آثار متعددی که در این زمینه نگاشته شده و در این تحقیق در حد توان از آنها استفاده شده است نظیر روائع نهج البلاغه، بدیع القرآن، جواهر البلاغه، معالم البلاغه، علم المعانی و البیان و البدیع، علوم بلاغت و اعجاز قرآن و در حوزه لغات از فرهنگ لغات متعددی نظیر لسان العرب، مجمع البحرین، لاروس، مفردات راغب و … و هم چنین میتوان به چند نمونه پایان‌نامه که در موضوعاتی مشابه با این پایان نامه نگاشته شده است اشاره کرد:
ـ پایان‌نامهٔ «اعراب و بلاغت خطبه‌های ۱۶۰ ـ ۱۵۲ نهج البلاغه» موجود درکتابخانهٔ دانشکدهٔ علوم حدیث شهر ری.
ـ پایان‌نامهٔ «اعراب و بلاغت ۲۰ خطبهی اول نهج البلاغه» موجود در همان کتابخانه.
ـ پایان‌نامهٔ «بررسی برخی از نکات بلاغی حکمتهای نهج البلاغه» موجود درکتابخانهٔ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران.
البته قابل ذکر است پس از بررسی چند نمونهی دیگر از پایان‌نامه‌هایی که در زمینهٔ مشابه با موضوع این تحقیق نگاشته شده بود مشهود شد که این پایان‌نامه‌ها منحصر به بخشی از جنبه‌های اعرابی و یا بلاغی خطبه یا نامه و یا کلمات قصار هستند و اکثراً متن بدون اعراب گذاری ذکر شده بود و نیز در بخش تحلیل صرفی به تجزیه و ریشهیابی و معنای لغات مشکل پرداخته نشده بود. در بخش بلاغت تنها به بررسی یک یا دو حوزه از حوزه های علم بلاغت (معانی، بیان و بدیع) پرداخته شده بود. با این تفاوت که در این پایان نامه در بخش اعراب سعی بر آن شده است که تمام متن حکمتها اعرابگذاری شود، نقش بیشتر کلمات مشخص و بیشتر کلمات نیز تحلیل صرفی شده است، پس از تجزیه و ترکیب عنوان لغت آورده شده که کلمات ثقیل با کمک فرهنگ لغات ترجمه و ریشه یابی و در نهایت به توضیح بلاغی حکمتها پرداخته شده است به این ترتیب که در قسمت بلاغت حکمتهایی که دارای صنعت بلاغی هستند در هر سه حوزهٔ (معانی، بیان و بدیع) بررسی شدهاند و در توضیح آرایه های ادبی به کتبی که در زمینه بلاغت نگاشته شده مراجعه و تعریفی از آن صنعت ارائه شده است. آن گاه در بخش توضیح حکمت، صنعت بلاغی به کار رفته در حکمت توضیح داده شده و دلیل اینکه امام به چه مناسبتی این صنعت را به کار گرفته اند ذکر و برای توضیح بیشتر این موضوع به شروح متعدد نهج البلاغه مراجعه شده است. در بحث اعراب و لغت بیشتر از شرح «منهاج البراعه خویی» که شرحی ادبی-لغوی است استفاده شده که در این شرح پس از متن حکمت به شرح لغت و اعراب پرداخته است و باز در بحث اعراب از شرح «فی ظلال نهج البلاغه» کمک گرفته شده که در این شرح نیز ذیل هر سخن امام بحثی به نام «اللغه» دارد که لغات را توضیح داده و سپس به اعراب سخن پرداخته است و همچنین در این قسمت از شرح«إبن أبیالحدید» نیز استفاده شده زیرا شارح به تبیین و تفسیر لغات غریب و تشخیص اعراب کلمات همت گماشته است.
در بخش بلاغت حکمتها از شروحی همچون «شرح إبن میثم» کمک گرفته شده است که در این شرح چنان مفصل به بیان اقسام زیباییهای سخن مانند استعاره، مجاز، کنایه و تشبیه و مباحث علم معانی نظیر انواع اسناد پرداخته که مقدمهٔ شرح وی به صورت کتابی جداگانه در موضوع بلاغت چاپ شده است، در این شرح اگر شخصی بدون پیش زمینه بلاغی به مطالعهٔ آن بپردازد سرگردان میشود چون آکنده از اصطلاحات و توضیحات بلاغی است. البته شایان ذکر است که در این شرح، در قسمت کلمات قصار توضیح واژگان مشکل در مقایسه با خطبهها و نامهها کمتر است.