– قابلیت خودانعکاسی (خوداندیشی): افراد اندیشه ها و رفتارها را با استانداردهای از قبل تعیین شده مقایسه می‌کنند و ‌بر اساس این مقایسه، ادراک خودشان دربارۀ توانایی انجام وظایف را بهبود می بخشند (شاوران، ۱۳۹۰). از طریق این قابلیت افراد ‌در مورد تجربه هایشان احساسی ایجاد می‌کنند، باورهای شناختی خود را کشف می‌کنند و در ارزیابی خود و تغییر افکار و متعاقب آن رفتارشان درگیر می‌شوند (شماعی زاده، ۱۳۸۴).

۲-۲۰ تأثیر زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی بر روی باورهای خودکارآمدی

بندورا (۱۹۸۶) مشاهده کرد که تعدادی از شرایط وجود دارد که تحت آن ها باورهای خودکارآمدی نمی تواند نقش تأثیرگذار، پیش‌بینی کننده یا میانجی گرانه را در کارکرد انسانی انجام دهد. برای مثال در ساختار و سیستم های متعصبانه، دانش آموزان ممکن است دریابند که مقدار تلاش مهارت آمیز برای نتایج طراحی شده را فراهم نیاورده اند. در چنین مواردی دانش آموزان ممکن است مهارت ضروری و خودکارآمدی بالا را برای پیشرفت دارا باشند ولی دست به کار نشوند، ‌به این دلیل که فاقد مشوق های ضروری هستند، همچنین در صورتی که مدارس فاقد معلمان مؤثر و تجهیزات ضروری و منابع مورد نیاز برای رسیدن دانش آموزان به عملکرد مناسب تحصیلی باشند، خودکارآمدی روی عملکرد تأثیر نمی گذارد. بندورا معتقد است وقتی فشارهای اجتماعی و منابع نامناسب در عملکرد تحصیلی مداخله کنند، خودکارآمدی ممکن است از عملکرد واقعی تجاوز کند. زیرا مشکل ندانستن آنچه باید انجام دهند نیست، بلکه مشکل این جاست که آن ها توانایی انجام آنچه را که نمی دانند، ندارند (پاجاریز، ۱۹۹۶).

۲-۲۱ نقش باورهای خودکارآمدی در انگیزش رفتار و انتخاب اهداف آگاهانه

باورهای خودکارآمدی شخصی در نظم دهی انگیزش فرد نقش مهمی ایفا می‌کند (والترز^[۱۳۵]، ۱۹۹۸). مطالعات متعدد نشان داده است که باورها به طور کلی و باورهای خودکارآمدی به طور اخص در نظم دهی انگیزش و هدایت عمل و رفتار انسان مکانیزم کلیدی و باارزشی است (پاجاریز، ۱۹۹۴ به نقل از حسن آبادی، ۱۳۸۱).

بندورا (۱۹۹۳) میان سه نوع برانگیزانندۀ شناختی و باورهای خودکارآمدی، ضمن تفاوت قائل شدن، ارتباط برقرار ‌کرده‌است: اسنادهای علی در نظریۀ اسناد، انتظارات پیامد در نظریۀ ارزش و تعیین هدف های آگاهانه در نظریۀ هدف. او برانگیزاننده های شخصی شناختی را به صورت شکل زیر بازنمایی ‌کرده‌است.

هدف های آگاهانه

برانگیزاننده های

شناختی پیش نیاز

عملکرد

انتظارات پیامد

باورهای علی

شکل ۲-۴: برانگیزاننده های شخصی شناختی

افرادی که خودشان را سطح بالایی اثربخش می پندارند، شکست هایشان را به تلاش ناکافی نسبت می‌دهند و برعکس آنهایی که به توانایی خود شک دارند، کوشش های خود را کاهش داده و به سرعت راه حل های سطوح پایین تر را انتخاب می‌کنند (بندورا، ۱۹۹۳). در نظریه انتظار- ارزش، انگیزش به وسیلۀ این انتظار که رفتار پیامد خاصی را ایجاد خواهد کرد و این پیامد دارای ارزش می‌باشد، نظم دهی می شود (ویگفیلد^[۱۳۶]، ۱۹۹۷). همان‌ طور که افراد دربارۀ نتایج احتمالی عملکردشان می اندیشند، به باورهایشان دربارۀ آنچه که آن ها می‌توانند انجام دهند، نیز فکر می‌کنند. افراد برای اینکه از روی عملکرد خود دربارۀ خودکارآمدی خود قضاوت کنند، تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار می‌گیرد. سختی کار، میزان تلاش، شرایط مطلوب و نامطلوب، میزان کمک بیرونی که دریافت کرده‌اند، حالات عاطفی و بدنی آن ها در حین انجام کار و چگونگی شکست و موفقیت آن ها از جملۀ این عوامل است و همچنین نگرش مثبت و منفی فرد به خود و نحوۀ فراخوانی موفقیت ها و شکست ها، قضاوت دربارۀ خودکارآمدی را تحت تأثیر قرار می‌دهند. باورهای افراد ‌در مورد لیاقت هایشان بر میزان فشار روانی، افسردگی و اضطراب که در موقعیت های تهدیدآمیز تجربه می‌کنند، اثرگذار است. کسانی که اعتقاد دارند می‌توانند این فشارهای بالقوه را تحت کنترل خویش درآورند، الگوهای فکری نگران کننده را به ذهن راه نمی دهند و در نتیجه مضطرب نمی شوند. برعکس کسانی که به کارآمدی خود برای کنترل بالقوۀ تهدیدها معتقد نباشند، تهدیدها منجر به فشار روانی و اضطراب می‌گردد (بندورا، ۱۹۸۹ به نقل از یاراحمدی و همکاران، ۱۳۸۹). اهداف انتخاب شده ممکن است تغییر کنند. این تغییر به کاربرد آن اهداف و میزان موفقیت فرد در رسیدن به آن ها بستگی دارد. برخی از اهداف اصلی برای مدت طولانی تری ثابت می ماند و وقتی افراد به هدف خود می‌رسند، این امکان وجود دارد که هدف تازه ای برگزینندو به میزانی که آمادگی فرد برای تجدید نظر در خود و اهدافش بیشتر باشد، تلاش بیشتری می‌کند. انشان ها تلاش می‌کنند اهدافی را انتخاب کنند که می دانند، توانایی انجام آن ها را دارند و از انتخاب اهداف فراتر از حدود توانایی خود اجتناب می ورزند (بندورا، ۱۹۹۳).

۲-۲۲ امیدواری

(کلیات پژوهش)

۱-۱مقدمه

تاثیر انکارناپذیر “هنر^[۱]” در “آموزش و پرورش” و نقش تزکیه و تهذیب اخلاقی و روانی هنر همواره مدنظر روان شناسان، روان تحلیلگران، هنرمندان و هنرشناسان فهیم قرار داشته است (عناصری، ۱۳۸۰). نمایش درمانی^[۲] یکی از تجلیات هنردرمانی خلاق است. هنردرمانی شامل کتاب درمانی^[۳]، حرکت/رقص^[۴] درمانی، موسیقی^[۵] درمانی، شعر^[۶]درمانی، روان نمایش درمانی^[۷] و نمایش درمانی است (لندی^[۸]، ۲۰۰۶).

ارسطو را می توان بنیان گذار استفاده درمانی از نمایش دانست؛ چنانچه وی در سده چهارم قبل از میلاد، نمایش را سبب تخلیه^[۹] نفس از عواطف منفی عنوان کرد (پیتروزلا^[۱۰] ،۲۰۰۴). ریشه نمایش درمانی به سده ی ۱۸ و اجرای تئاتر در بیمارستان های روانی در اروپا باز می‌گردد. تفکر آن زمان این بود که بازی نمایش می‌تواند اضطراب ناشی از بیماری روانی را بهبود بخشد. در اوایل قرن بیستم، فروید و یونگ با دیدگاه ها و کارهایی در روان تحلیل گری، نظریات روان نمایش درمانی را پی بندی کردند. مورنو^[۱۱]، لابان^[۱۲] و اسلید^[۱۳] دیگر کسانی هستند که روی نمایش درمانی تاثیر گذاشته اند. سو جنینگز^[۱۴] شاید یکی از پرکارترین نویسندگان و منتقدین کتاب های نمایش درمانی است. جنینگز کار خود را با بیماران روان پریش^[۱۵] در سال ۱۹۶۴ آغاز کرد و ماریون لیدویست^[۱۶] در مؤسسه سسمی^[۱۷] در سال ۱۹۷۴ اولین دوره کامل نمایش درمانی را آغاز کرد )کریمنز^[۱۸] ،۲۰۰۶).

دستیابی به عناصر نمایشی و تئاتری در هر جامعه انسانی امکان پذیر است. این عناصر در رقصها و مراسم آیینی همان قدر بارزند که در مبارزات سیاسی، راهپیمایی ها، مراسم مذهبی و حتی در بازی‌های کودکان. پیدا‌ است که اغلب شرکت کنندگان در این گونه فعالیت ها، خود گمان نمی کنند در فعالیتی تئاتری حضور دارند (براکت^[۱۹]،۱۳۸۰).

نمایش درمانی از بدیهه سرایی، بازی نقش، عروسک بازی، موسیقی ‌و حرکت، قصه گویی، نقاب وآیین ها، خیمه شب بازی، بازی های تئاتر و متن نمایش به عنوان ابزار درمانی استفاده می‌کند. نمایش درمانی اعتمادبه نفس را بالا می‌برد، خودآگاهی، آرمیدگی^[۲۰] ومسئولیت پذیری را بالا می‌برد و سطوح مختلف فیزیکی، هیجانی، تخیلی و اجتماعی را به فعالیت وامی دارد. نمایش درمانی لایه‌های مختلف اندیشه همچون انسان شناسی، روانشناسی، جامعه شناسی، روان نمایش درمانی و روان درمانی را در هم می آمیزد. نمایش درمانی اتحاد بین نمایش و درمانگری را نشان می‌دهد، اما این یک هماهنگی ساده نیست بلکه این ترکیب، استفاده مناسب از عناصر برای تشویق رشد و تحول را فراهم می آورد. نمایش درمانی برخلاف بیشتر درمان های قبلی با تمرکز بر روی بیان با بهره گرفتن از داستان، نمایش و شرح فیزیکی مطالب از رویکردهای فکری بیشتری استفاده می‌کند (کریمنز، ۲۰۰۶).

اهمیت توجه به طور کلی در یادگیری امری بدیهی است. یک کودک پیش از آن که یاد بگیرد باید بتواند به کاری که در جریان است توجه کند (هالاهان^[۲۱]و کافمن^[۲۲]، ۱۹۹۴). پاتون^[۲۳]، برین^[۲۴]، پاین^[۲۵] و اسمیت^[۲۶](۱۹۷۴)حواسپرتی و کم توجهی را به عنوان دو ویژگی مهم و عادی در دانش آموزان با کم توانی ذهنی^[۲۷] معرفی می‌کنند. کئوگ^[۲۸] و مارگولیس^[۲۹] (۲۰۰۲) عنوان کرده بودند که آشفتگی های توجه و توجه بی اثر، دانش آموزان با کم توانی و بدون آن را از یکدیگر جدا می‌کند. دانش آموزان کم توان ذهنی در توجه، خود تنظیمی^[۳۰]، سطح فعالیت، کنترل تکانش^[۳۱] و تمرکز حواس مشکل دارند. این دانش آموزان، زمانی که شناخت خاصی در ارتباط است، نمی توانند به راحتی تغییر توجه خود را کنترل کنند (کریمنز،۲۰۰۶). همچنین توجه نقش عمده ای را در روابط اجتماعی کودک کم توان ذهنی ایفا می‌کند. برای یک درمانگر کمک به کودک کم توان ذهنی که به کم توجهی در امور و تکالیف معروف است، تسلط بر این مشکل و افزایش روابط اجتماعی و دوستانه او مسئله مهمی محسوب می شود(بورتولی^[۳۲]،۲۰۰۰). تحقیقات نشان داده است که کمبود توجه در اغلب موارد با ضعف مهارت های اجتماعی و مهارت های حل مسأله، احترام به خود پایین، پرخاشگری ، مشکلات تحصیلی و همین طور اختلالات ثانویه دیگری چون افسردگی، انزواطلبی و مانند آن همراه است. مجموعه این مشکلات اجتماعی شدن کودک و پذیرش هنجارهای اجتماعی را با مشکلات جدی مواجه می‌سازد. مجموعه این کاستی ها می‌تواند کلیه روابط معنادار کودک با خانواده، همسالان و معلمان را مختل سازد و در نهایت سازش یافتگی او را به مخاطره اندازد (اولند^[۳۳]،۲۰۰۶؛ هندرسون^[۳۴] ،داکوف^[۳۵]، شوارتز^[۳۶] و لیدل^[۳۷] ،۲۰۰۶).

۲-۱بیان مسئله:

کم توانی ذهنی به دلیل اثرات جانبی و شیوع گسترده آن یکی از اختلالات رایج رشد محسوب می شود. شیوع کم توانی ذهنی در جمعیت کلی حدود ۳ درصد است. علاوه بر شیوع گسترده آن، این اختلال با ناهنجاری های رشدی در جنبه‌های مختلف فیزیکی، روانی، اجتماعی و آموزشی همراه است (رضاییان، محمدی و فلاح، ۲۰۰۷).

بسیاری از محققان شیوع حواسپرتی در کودکان کم توان ذهنی را تصدیق می‌کنند. میزان شیوع اختلال کمبود توجه^[۳۸] بر طبق آمار “انجمن روانپزشکی امریکا^[۳۹]“در کم توانان ذهنی ۹ الی ۱۸ برابر بیشتر از جمعیت عادی است (لم لن تایر^[۴۰]، ۲۰۰۰). توجه برای عملکردهای شناختی بسیار اساسی است و برای یادگیری و اکتساب مهارت های شناختی-رفتاری- اجتماعی و زبان ضروری به شمار می رود. توجه کردن و توجه ترکیبی از فرایندهای درونی در یادگیری است. بسیاری از یادگیرندگان استثنایی می‌توانند ببینند و بشنوند، اما بسیاری از آن ها چیزهایی را که از آن ها می‌خواهیم، نمی توانند انجام دهند. بسیاری از آن ها ظرفیت نگهداری آنچه را که یاد می گیرند، دارند اما این کار را انجام نمی دهند، زیرا که توجه نمی کنند (کریمنز، ۲۰۰۶).

۲-۱۰ آنی گرایی

آنی‍گرایی مفهومی است که نظریه‍های متعددی به آن پرداخته و ماهیت آن را تعریف ‌کرده‌اند.‍ آنچه به عنوان تعریف تظاهر بیرونی آنی‍گرایی ‌می‌توان از نظریه‍ها دریافت این است که: مفهوم آنی‍گرایی به عنوان یک متغیر شخصیتی، گستره‍ی وسیعی از رفتارها را پوشش ‌می‌دهد که فرد درک بسیار پایینی از آن ها دارد، نابالغانه ابراز می‍شوند، بی جهت مخاطره آمیزند یا با موقعیت تناسب ندارند و اغلب به نتایج ناخوشایند منجر می‍شوند. آنی‍گرایی همان گونه که نقش مهمی در رفتار بهنجار ایفا می‍کند، به شکل آسیب شناختی نیز در بسیاری از بیماری‍های روانی مانند شیدایی، اختلالات شخصیت، اختلالات سوء مصرف مواد(مکری و همکاران ،۱۳۸۷؛رضوانفرد و همکاران،۱۳۸۶؛ایوندن، ۱۹۹۹)، اختلال نارسایی توجه/ فزون‍کنشی(ایوندن، ۱۹۹۹)، اختلال وسواس-بی‍اختیاری(چمبرلین^[۱۷۵]و همکاران،۲۰۰۷)،روان‍گسسته‍گرایی و اختلال شخصیت ضداجتماعی (لینام و میلر، ۲۰۰۴) و ارتکاب به خودکشی(قاضی طباطبایی و بخشی،۱۳۸۶) نقش مهمی دارد.

آنچه از مطالعات بر می‍آید این نکته است که نمی‍توان آنی‍گرایی را متغیری تک بعدی در نظر گرفت بلکه به گفته‍ی استریهورن^[۱۷۶](۲۰۰۲، به نقل از مک کالوم^[۱۷۷] و همکاران،۲۰۰۷، مولر^[۱۷۸] و همکاران،۲۰۰۱) آنی‍گرایی یک سازه رفتاری چند وجهی است که به وسیله نقص‍هایی در مهار خود مشخص ‌می‌شود و به عنوان ناکامی‍های متعدد در انضباط شخصی^[۱۷۹]، خودنظم جویی^[۱۸۰]، یا حساسیت به پاداش آنی بیان ‌می‌شود. این سازه به طور خاص برای توصیف رفتارهایی به کار برده ‌می‌شود که ناگهانی، ذاتاً مخاطره آمیز، بدون فکر قبلی، بی توجه به پیامدهای آن ها و اغلب دارای نتایج آسیب‍رسان می‍باشند. تأکید بر رفتارهای آشکار، فرآیندهای شناختی، سرعت پاسخ‍دهی و عوامل محیطی به عنوان تعیین‍کننده‍های زود انگیختگی متغیر است(کلیس^[۱۸۱] و همکاران، ۲۰۰۰؛ به نقل از همان.)

در مفهوم‍سازی زودانگیختگی الگوهای نظری متفاوتی ارائه شده است. برخی از پژوهش‍گران در چارچوب نظریه‍های شخصیتی به توصیف آنی‍گرایی پرداخته و آن را در قالب یک بعد(گری ۱۹۸۷؛ به نقل از جکسون، ۲۰۰۲؛ زاکرمن^[۱۸۲]،۱۹۹۱؛ به نقل از وایتساید و همکاران، ۲۰۰۵) یا صفت(آیزنک، ۱۹۷۵؛ کاستا^[۱۸۳]و مک کری^[۱۸۴]، ۱۹۹۲،دپو^[۱۸۵]و کولینز^[۱۸۶]، ۱۹۹۹، به نقل از وایتساید و لینام،۲۰۰۱)، یا مزاج^[۱۸۷](باس و پلامین^[۱۸۸]، ۱۹۷۵، کلونینگر^[۱۸۹] ۱۹۹۳،به نقل از همان) معرفی ‌کرده‌اند. اکثر این نظریه پردازان ماهیتی چندعاملی برای آنی‍گرایی قائلند و تنها در زمینه تعداد و محتوای عامل‍ها از هم متمایز می‍شوند. در بخش بعدی به بعضی از این نظریه پردازی ها اشاره شده است.

۲-۱۰-۱ انواع آنی‍گرایی در مطالعات رفتار اجتماعی

همان گونه که قبلاً اشاره شد، آنی‍گرایی را عاملی مؤثر در برخی از اختلالات روانشناختی می‍دانند. در این بین نقش آنی‍گرایی در رویکردهای شناخت اجتماعی و ‌تصمیم‌گیری به رفتار ضداجتماعی مورد توجه روزافزون قرار گرفته است(فونتین^[۱۹۰]،۲۰۰۸). این فرضیه که نارسا کنش وری عصب شناختی یا روان عصب شناختی زمینه رفتار و اشکال خاصی از رفتار ضداجتماعی(مانند پرخاشگری زودانگیخته) است، مورد حمایت علمی قرار گرفته است(پالن^[۱۹۱] و هنسی^[۱۹۲]؛۱۹۹۳؛به نقل از همان). شش نوع آنی‍گرایی مطرح است که ممکن است بر ‌تصمیم‌گیری اجتماعی و مشکلات رفتاری تأثیر گذاشته یا از آن ها تأثیرپذیرند. این انواع آنی‍گرایی از این لحاظ مورد اهمیت قرار دارند که با ‌تصمیم‌گیری اجتماعی مرتبط هستند. موقعیت‍های اجتماعی جزء موقعیت‍های پیچیده هستند که نیازمند توانایی‍های شناختی برای ‌برنامه‌ریزی، ‌تصمیم‌گیری و در نهایت، عمل می‍باشند.

اولین نوع “آنی گرایی باثبات^[۱۹۳]” است که ناشی از تفاوت‍های شبکه‍های عصبی و الگوهای فعالیت عصبی- شیمیایی افراد است. کوای^[۱۹۴](۱۹۹۷)، در بسط مدل عصب روانشناختی‍گری از اضطراب، شواهدی را فراهم آورد که نشان م‍ی‍داد این نوع آنی‍گرایی از کاهش کنش وری سیستم بازداری رفتاری در مغز ریشه می‍گیرد. گرچه انتظار می‍رود بنیان زیستی این نوع از آنی‍گرایی منجر به بروز یکسان آن در موقعیت‍های متفاوت گردد، اما شواهد(بلیر^[۱۹۵]،۲۰۰۵،گومز^[۱۹۶] و سنسون^[۱۹۷] ۱۹۹۴، ‌بار کلی‌^[۱۹۸] و همکاران،۱۹۸۰) نشان داده عوامل زمینه‍‍ای موجود در یک موقعیت خاص ‌می‌تواند باعث کاهش آن گردد. به عنوان مثال، ‌بار کلی‌ و همکارانش(۱۹۸۰) نشان دادند، در صورتی که تکلیف تعیین‍شده با پیامدهای آنی همراه باشد، رفتار مبتلایان به ADHD، که دارای صفت آنی‍گرایی هستند، کمتر زودانگیخته است. اهمیت دادن به عوامل زمینه‍ای که قادرند آنی‍گرایی را تعدیل کنند، در این نظریه قابل توجه است.

نوع دوم، “آنی گرایی تحولی^[۱۹۹]” است که مشخص‍کننده رفتارهای بدون تأمل نوجوانانی است که مغزشان هنوز به بلوغ عصبی برای کنترل پاسخ های واکنشی نرسیده است(فونت ین، ۲۰۰۸). وجود این نوع آنی‍گرایی تأییدی است بر وجود یک بنیان زیستی در سیستم عصبی. بر همین اساس میتوان پیش‌بینی کرد که ایجاد تغییرات عصبی منجر به تغییر در آنی گرایی شود.

نوع سوم، “آنی گرایی از پیش طراحی شده^[۲۰۰]” است. این نوع آنی‍گرایی شامل تمایل فرد برای دست یابی و اجرای مضمون شناختی است که هم از نظر روانی و هم از نظر رفتاری، طی تجربیات مکرر وی تمرین شده است. بخش کلیدی نظریه مضمون شناختی این است که وقتی محتوای مورد نظر آغاز ‌می‌شود، همزمان با اجرای خود به خودی آن، ‌تصمیم‌گیری مبتنی بر ارزیابی، عملاً خاموش یا کنار گذاشته ‌می‌شود(بندورا^[۲۰۱]و همکاران،۱۹۹۶) با توجه به تعریف بیان شده، این نوع آنی‍گرایی را ‌می‌توان بیشتر حاصل یادگیری و تبدیل شدن آن به عادت دانست. این نوع آنی‍گرایی، مانند آنچه کلونینگر در نظریه خود مطرح ساخته، در سطح نیمه هشیار بروز می‍کند. از آن جایی که فرد باید تجربیات متعدد و مشابهی داشته باشد تا این نوع آنی‍‍گرایی در وی ایجاد شود، انتظار می‍رود در نوجوانان کمتر از بزرگسالان مشاهده گردد.

چهارمین نوع، ” آنی گرایی مبتنی بر ارزش^[۲۰۲] ” است که با گزینه‍های رفتاری نادیده گرفته شده فرد سر و کار دارد. نادیده گرفته شدن این رفتارها به دلیل نا‍هم‍خوانیشان با ارزش‍هایی است که فرد قویاً به آن‍ها اعتقاد دارد. ‌بنابرین‏ ممکن است یک طرحواره رفتاری که در تعارض شدید با ارزشی قوی در فرد است، به دلیل ناهمخوانی درونی به سرعت کنار گذاشته شود(فونتین،۲۰۰۸). بر این اساس ‌می‌توان انتظار داشت افراد متفاوت از ‌فرهنگ‌های گوناگون که سیستم ارزشی متفاوتی دارند، در مواجهه با موقعیت‍های یکسان، رفتارهای زودانگیخته متفاوتی از خود نشان دهند. این نوع از آنی‍گرایی بیشتر تحت تأثیر عوامل درونی است تا بافت بیرونی.

تغییرات جمعیتی و اجتماعی: نرخ زیاد زاد و ولد و نرخ کاهش مرگ و میر در جهان باعث افزایش جمعیت شده است در کنار آن تعداد زنانی که وارد بازار کار می‌شوند نیز سیر صعودی دارد . مزد حقیقی در کشور های در حال توسعه روند صعودی ندارد ولی قیمت کالاها باید رقابتی باشد تغییرات جمعیتی در جویندگان کار ،کارگران ،شاغل ،مهارت‌های کاری و عرضه و تقاضای کالاها تاثیر بسیار زیادی دارد .جابجایی جمعیت ،درصد اشتغال زنان ،به تأخیر افتادن بازنشستگی به دلیل استفاده از امکانات بهداشتی ،کار افراد مسن ،افزایش جمعیت و افزایش هزینه های آموزش ،بهداشت ،تامین اجتماعی ،مسکن ، و ….. این ها عواملی هستند که به طور مستقیم و غیر مستقیم روی بهره وری تاثیر می­گذارند .

منابع طبیعی­: نیروی انسانی، زمین، سوخت و مواد خام مهمترین منابع طبیعی می‌باشند. توانایی ملت­ها در استفاده بهینه از این منابع تاثیر بسیار زیادی در بهبود بهره ­وری دارد .

نیروی انسانی: با ارزش ترین منبع طبیعی جامعه می‌باشد در کشورهایی که منابع طبیعی دیگرش زمین ،مواد سوختنی و مواد معدنی کمیاب است ،مهمترین عامل ، توسعه و رشد اقتصادی است . در اینگونه کشورها انسان‌ها و مهارت و آموزش و انگیزه های آنان می‌باشد که سبب بهبود کیفیت مدیریت می شود .

زمین: زمین به مدیریت صحیح و سیاست درست استفاد از ان ،نیازمند است افزایش جمعیت و استفاده بیش از حد از عوامل ، مخرب زمین هستند اگر کارگر شاغل در زمین تحت فشار باشد به جای افزایش بهره وری باعث نابودی زمین خواهد شد .

سوخت (انرژی ): یکی از منابع مهم در امر بهره وری ، انرژی است. افزایش بهای نفت در دهه ۱۹۷۰ از عوامل کاهش بهره وری در سطح جهان بود. تقاضا برای نفت تابع قیمت و سوخت جایگزین است ، و عرضه نفت بر اقتصاد کشورها تاثیر می‌گذارد. افزایش و کاهش عرضه نفت مشکل چندانی ندارد ولی به دلیل محدودیت منابع باید در مصرف آن صرفه جویی کرد. نباید ‌به این ماده به عنوان عامل فزاینده بهره وری نگاه کرد بلکه باید سعی در تبدیل آن به محصولاتی با ارزش افزوده بیشتر داشت.

مواد خام: از عوامل اصلی دیگر می توان به مواد خام اشاره کرد که بهای آن مثل نفت همیشه با نوسانات شدید همراه است. بهره برداری از معادن در کشور ما کیفیت مطلوبی ندارد. زیرا به دلیل ناشناخته بودن معادن و عدم استخراج آن ها و در صورت استخراج با سرمایه گذاری بالا و به کارگیری نیروی انسانی متخصص که خود هزینه بالایی را در بر دارد باعث کاهش بهره وری می‌گردد و وابستگی این کشور به درآمدهای نفتی باعث می شود که استخراج معادن نقش مثبتی در بهره وری نداشته باشد. مطالعه انجام شده توسط مک کنینزی نشان داد که در شرکت‌های آمریکایی هشتاد و پنج درصد متغیرهای مؤثر بر بهره وری درون سازمانی و قابل کنترل توسط مدیریت هستند و فقط ۱۵% این متغیرها بیرونی و خارج از کنترل مدیریت هستند. علاوه بر این مطالعه کینز ستر گور نشان داد که مدیریت می‌تواند ۸۰% از متغیرهای درونی را تحت نفوذ در آورده و یا آن ها را تغییر دهد. در حالی که تنها ۲۰% از متغیرها زیر نفوذ کارکنان است. اگر این ارقام به واقعیت نزدیک باشند ، حدود ۷۰% از عوامل بهره وری در کشورها با اقتصاد بازار صنعتی شده تحت کنترل مدیریت هستند.

در کشورهای در حال توسعه و در کشورهایی که در حال انتقال به اقتصاد بازار هستند ، به دلیل بحران اقتصادی و دخالتهای در حد غیر ضروری زیاد و نیز وابستگی آن ها به بازار اقتصاد های توسعه یافته ، اغلب عکس مطلب یاد شده صحیح است. در واقع ، دخالت بیش از حد دولت و زیاد بودن نا معقول مالیاتها می‌تواند تجارت را نابود کند و یا به زیر زمین بکشاند.

در هر حال ، شناخت و درک شدت و برهم کنش عوامل درون سازمانی و برون سازمانی ، چه در کشورهای توسعه یافته و چه در کشورهای در حال توسعه اهمیتی اساسی دارد.

عواملی که برای یک مؤسسه‌ جنبه برون سازمانی دارند و غیر قابل کنترل هستند ، غالبا برای یک مؤسسه‌ دیگر درون سازمانی به شمار می‌آید. مثلا عواملی که از نظر یک تشکیلات اقتصادی برون سازمانی تلقی می‌شوند ، می‌توانند برای دولت مؤسسات کشوری یا منطقه ای ، انجمنها و گروهای فشار درون سازمانی باشند. این مؤسسات می‌توانند سیاست‌های مالیاتی را اصلاح ، قوانین متناسب را وضع ، دستیابی به منابع ملی را تسهیل کنند ، زیر ساخت اجتماعی و سیاست قیمت گذاری بهتر نمایند در حالی که سازمان‌ها به صورت فردی قادر به انجام این امور نیستند . ‌به این ترتیب روشن می شود که چرا غالبا عوامل برون سازمانی و درون سازمانی را عوامل اقتصاد کلان و اقتصاد خرد می‌نامند در ذیل به برخی از عوامل فوق مؤثر بر بهبود بهره وری به تفضیل صحبت خواهیم کرد.

۲-۲-۵- عوامل مؤثر بر بهره ­وری نیروی کار

کارکنان سرمایه های با ارزش هر سازمان می‌باشند . دستیابی به ‌هدف‌های‌ هر سازمان در گرو مدیریت درست این منابع با ارزش است . نیروی کار عامل مهم و مؤثر در بهره وری است نیروی کار اگر با آرامش خاطر و انگیزه قوی ،اشتغال به کار داشته باشد و به دلایل گوناگون از آینده واهمه نداشته باشد ،بهره وری او بالاتر خواهد بود مجموعه ای از عوامل و ارزش‌های حاکم بر سازمان ،بر روی بهره وری کار مؤثر می‌باشند . مهمترین عاملی که بر روی بهره وری نیروی کار تاثیر دارد ،انگیزه نیروی کار در انجام کار است . عواملی که بر روی انگیزه نیروی کار تاثیر دارد به دو دسته کلی ،مادی و فرهنگ سازمانی وابسته می‌باشند .

عوامل مادی به میزان حقوق و دستمزد افراد در مقایسه با سطح قیمت‌ها در جامعه و بر آورد نیازهای اولیه افراد (نیازهای مازلو )بستگی دارد .

عوامل فرهنگ سازمانی ‌به این مسئله می پزدازد که جو مدیریتی و فضای سازمان برای کارگران چگونه است ؟ یعنی مدیریت سازمان آیا امکان بروز عقاید و افکار تو را به زیر دستان خود می‌دهد یا خیر ؟ آیا معیار انتخاب و به کار گیری افراد در مشاغل بر اساس شایستگی ها و صلاحیت ها می‌باشد یا این که معیار صرفا بر اساس داشتن رابطه و اطلاعات محض است ؟ آیا سیستم تشویق یا تنبیه عادلانه در سازمان‌ها وجود دارد؟ یعنی سازمان بین کسی که کارمی کند و کسی که کم کاری می‌کند تفاوت قائل می شود ؟میزان مشارکت در سازمان چقدر است ؟مدیران تا چه میزان محیط را برای انجام کار جذاب نموده اند ؟

مسئولیت اجتماعی کسبه و پیشه‌وران تا پیش از پیدایی دوران جدید- یعنی عصر فعالیت‌های گسترده صنعتی و تولیدی- در همین حد بود. در آن دوران، نسبت‌های غیراخلاقی منتسب به کسبه و پیشه‌وران عبارت بودند از: کم‌فروشی، تقلب در کیفیت کالا، تقلب در وزن و حساب، بهره‌کشی ظالمانه از کارکنان، گران‌فروشی، رباخواری، دزدی، بد رفتاری با مراجعان. در ۱۰۰ سال گذشته و خاصه دهه های اخیر، قلمرو اخلاق کسب و کار گسترده‌تر و ماهیت آن پیچیده‌تر شده است. «جک ماهونی» استاد مدرسه تجارت لندن، برای اخلاقیات کسب و کار جدید، سه خصلت قائل است:

الف- جوابگویی

اگر در گذشته، کاسب یا پیشه‌ور ملزم به رعایت ضوابط و اصول اخلاقی بود، در دوران معاصر بر اثر رشد چشمگیر بنگاه‌های پرقدرت- چه بسا مدیران آن ها، مالک و صاحب بنگاه نیستند- توجه از فرد به بنگاه معطوف شده است. البته این حرف به معنای مبرا بودن افراد از مسئولیت‌های اخلاقی نیست بلکه در شرایط جدید، آن ها نماینده بنگاه و کارگزار آن شناخته می‌شوند و در چارچوب فعالیت بنگاه، مسئول و پاسخگو هستند. تأکید اجتماعی بر این مقوله سبب شده است که حتی پاره‌ای از بنگاه‌ها برای خود ضوابط و اصول اخلاقی درون سازمانی تدوین کنند، هر چند که شائبه تظاهر در این کار، منتفی نیست.

ب- مسئولیت اجتماعی

«کارول» در مطالعه‌ای که با عنوان «هرم مسئولیت اجتماعی بنگاه» منتشر شد، برای هر بنگاه ۴ دسته مسئولیت اجتماعی قائل شده است. به تعبیری دیگر، او مسئولیت اجتماعی هر بنگاه را برایند چهار مؤلفه زیر می‌داند:

نیازهای اقتصادی

رعایت قوانین و مقررات عمومی

رعایت اخلاق کسب و کار

مسئولیت‌های بشردوستانه

در مؤلفه اول، بنگاه‌ها موظفند نیازهای اقتصادی جامعه را برآورند و کالاها و خدمات مورد نیاز آن را تأمین کنند و گروه‌های مختلف مردم را از فرایند کار، بهره‌مند سازند. ‌بر اساس مؤلفه دوم، آن ها وظیفه دارند به بهداشت و ایمنی کارکنان و مصرف‌کنندگان خود توجه کنند. محیط زیست را نیالایند، از معاملات درون سازمانی بپرهیزند، در پی انحصار نباشند و مرتکب تبعیض (تبعیض قومی، تبعیض جنسی) نشوند. سومین مؤلفه مسئولیت بنگاه، اخلاق کسب و کار است. در این قلمرو، اصولی همچون صداقت، انصاف و احترام، مدنظر است. چهارمین مؤلفه، مسئولیت‌های بشردوستانه است. تعبیر دیگر کارول از این مؤلفه، «شهروند خوب» بودن است و این یعنی، مشارکت بنگاه در انواع فعالیت‌هایی که از معضلات جامعه بکاهد و کیفیت زندگی مردم را بهبود بخشد. (امینی، ۱۳۷۸، ص ۸۵)

پ- مفهوم ذینفعان

سومین ویژگی اخلاق کسب و کار جدید، پیدایش نظریه ذینفعان است. نظریه ذینفعان از این استدلال استفاده می‌کند که علاوه بر کسانی که در شرکت مفروض سهم مالکانه دارند، بسیاری از افراد و گروه‌های دیگر نیز علائقی در آن شرکت دارند و رفتار شرکت و نحوه راهبری آن، بر علائق ایشان اثر می‌گذارد. ‌بنابرین‏ می‌بایستی حقوق و علائق طیف گسترده ذینفعان، در سیاست‌ها و رفتار شرکت لحاظ شود.

در طیف گروه‌های ذینفع در بنگاه‌ها، می‌توان این گروه‌ها را مشاهده کرد: مالکان «سهام‌داران»، مدیران، کارکنان، مشتریان «مصرف‌کنندگان»، تأمین‌کنندگان، توزیع‌کنندگان، دستگاه‌های ناظر بر حسن اجرای قوانین، سازمان‌های پاسدار محیط زیست، مردم محل، فعالیت بنگاه، دولت، رقبا، بانک‌ها و مؤسسه‌های مالی، رسانه ها، جامعه علمی. ‌به این ترتیب، شاید بتوان نتیجه گرفت که ویژگی سوم، در برگیرنده دو مؤلفه نخست است و بنگاه یا مدیری که علائق این طیف را در بنگاه در نظر بگیرد، به مسئولیت‌های «اقتصادی، اجتماعی، قانونی و اخلاقی» خود عمل ‌کرده‌است. (امینی، ۱۳۷۸، ص ۸۶)

۲-۴-۲ حد و مرز مسئولیت‌ها

در تعیین حد و مرز مسئولیت بنگاه‌ها، طیفی از عقاید گوناگون وجود دارد. در یک سر این طیف، کلاسیک‌ها قرار دارند که معتقدند نباید هیچ محدودیتی برای بنگاه ایجاد شود. بنا به اعتقاد آن ها «دست نامریی» بازار، بنگاه را وادار می‌کند کالا یا خدمتی را عرضه کند که جامعه نیازمند آن است. از شخصیت‌های بارز این دسته، «میلتون فریدمن» اقتصاددان و برنده جایزه نوبل اقتصاد است. فریدمن ضمن اعلام التزام بنگاه‌ها به مسئولیت‌های قانونی، معتقد است که «مسئولیت اجتماعی کسب و کار، یکسره افزایش سود است». در واقع، او مسئولیت اصلی بنگاه را مسئولیت اقتصادی می‌داند و مسئولیت‌های دیگر (از جمله بشردوستانه) را در مزره مسئولیت‌های بنگاه نمی‌داند. او در توضیح نظر خود می‌گوید: «میل و آرزوی بنگاه‌ها این است که تا حد ممکن درآمد کسب کنند، منتها با رعایت قواعد اساسی جامعه- چه آن ها که قانون‌مند هستند و چه آن ها که در عرف اخلاقی جامعه مستتر هستند.»

در سوی دیگر این طیف، کسانی قرار دارند که به طور خلاصه معتقدند حیات بنگاه بستگی مستقیمی به حیات جامعه دارد و بنگاه، درون‌دادهای خود را از جامعه می‌گیرد و برون‌دادهای خود را به درون جامعه می‌ریزد. ‌بنابرین‏، مسئولیت‌های اجتماعی بنگاه‌ها، همه‌ جانبه و فراگیر است و آن ها باید در حل معضلات اجتماعی، با جامعه مشارکت ورزند. «کارول» این مسئولیت‌ها را به هرمی تشبیه ‌کرده‌است که هر چه از قاعده «مسئولیت‌های اقتصادی» به سمت رأس «مسئولیت‌های بشردوستانه» آن پیش برویم، از شدت و وسعت مسئولیت‌ها کاسته می‌شود. جنبش‌های حمایت از مصرف‌کنندگان و شهروندان، از جمله معتقدان بسط دامنه مسئولیت بنگاه‌ها هستند. این جنبش‌ها در بیشتر کشورهای پیشرفته صنعتی فعالیت دارند.

در میانه این طیف، میانه‌روها قرار دارند که فرد شاخص آن ها «پیتر دراکر» است. نظرات او در سه فصل از کتاب مهم وی «مدیریت» به تفصیل آمده است و ما چکیده آن را نقل می‌کنیم: