فیــاض اوج عزّت جاوید آرزوســــت هان گوهـــر مراد از دفتـــر عارفــــان^۲۳
(همان:۸۵)
ترکیب “گوهر مراد”، لفظی دو بُعدی است که دو معنی: الف- گوهر آرزو، ب- نام کتاب فیاض لاهیجی را دارد که مقصود معنی دوم می‌باشد و با کلمات فیاض، دفتر و عارفان متناسب است.
ث- روش استدلال
شعر و ادبیات، استدلال منطقی و علمی ندارد. استدلال راه شناخت علم می‌باشد، حال‌آنکه راه سرودن و دریافت شعر، الهام و مکاشفه است. «علم با اندیشه استدلالی، به شناخت می‌پردازد و تخیّل شاعرانه در پرتو مکاشفه و عاطفه شکل می‌گیرد. به یاری دانش و استدلال می‌توان از معلوم به مجهول رسید و چیزی را ثابت و کسی را متقاعد کرد. اما تخیّل شاعرانه در الهام و از طریق دل در احساسات، روح و جان آدمی نفوذ می‌کند»(وحیدیان کامیار،۱۴۵:۱۳۷۹).
انسان با استدلال و منطق چیزی را قبول می‌کند و حال آنکه ممکن است با آن موافق نباشد. اما اگر تأثیر از طریق عواطف و احساسات صورت بگیرد، با تمام وجود و اشتیاق آن را می‌پذیرد و به هر حال تأثیر شعر و هنر، در انسان بیش از استدلال علمی است. از طرفی استدلال علمی در کلام خبری صورت می‌گیرد و فاقد زیبایی است(همان:۱۴۶). «شعر اگر چه خیال‌‌انگیز است اما همیشه در همان حد متوقف نمی‌ماند و گاهی عقل استدلال‌شناس را هم به بازی می‌گیرد»(زرین کوب،۵۷:۱۳۶۳).
ترفندهایی که در شعر فیاض لاهیجی، مبنای استدلالی دارند عبارتند از: حسن تعلیل، مذهب کلامی و ارسال‌المثل.
۱- حسن تعلیل
ﺣﺴﻦ‌ﺗﻌﻠﻴﻞ ﻳﻜﻲ از ﺻﻨﺎﻋﺎت ادﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠّﺖ ﻫﺮ ﭘﺪﻳﺪه را ﺑﻪ ﺻﻮرت ادﺑﻲ و ﺑﺎ زﺑـﺎن ﻫﻨﺮ و ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺑﻴﺎن ﻣﻲ‌ﻛﻨﺪ. «اﻳﻦ ﺻﻨﻌﺖ ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺷـﺎﻋﺮ در ﺑﻴـﺖ دو ﺻﻔﺖ ﻛﻨﺪ ﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ دﻳﮕﺮی»(راﻣﻲ‌ﺗﺒﺮﻳﺰی،۱۲۸:۱۳۴۱). «ﺣﺴﻦ‌ﺗﻌﻠﻴـﻞ آن اﺳـﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﭼﻴﺰی ﺳﺒﺐ و ﻋﻠّﺘﻲ ذﻛﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﻲ ﻟﻄﻴﻒ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺑﻌـﻀﻲ ﺷـﺮط ﻛﺮده‌اﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻠّﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ.»(ﮔﺮﻛﺎﻧﻲ،۹۲:۱۳۷۷). زیبایی آرایه حسن تعلیل، در آمیخته شدن با دیگر ترفندهای بدیعی و ادعای شاعرانه است.
فیاض لاهیجی به ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻠﻖ ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ و ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﺗﺎزه، از ﺻﻨﻌﺖ ﺣﺴﻦ ﺗﻌﻠﻴﻞ اﺳﺘﻔﺎده چشم‌گیری ﻛﺮده اﺳﺖ و ۲۳۳ مورد از این آرایه مشاهده شد که ۷۲/۳۲ درصد از مجموع کل روش استدلال را شامل می‌شود.
یک قدم تا بر نگردی سیر نتوانیش دید زانکه جز نزدیکی اینجا مانع دیدار نیست
(فیاض لاهیجی،۱۴۵:۱۳۷۳)
بدیهی است که نزدیک شدن به چیزی، سبب مشاهده بیشتر آن می‌گردد. اما شاعر به کمک آرایه حسن‌تعلیل و پارادوکس، با دلیل ذوقی و شاعرانه این چنین استدلال می‌کند که هنگامی می‌توانی به یار نزدیک شوی که از آن دور باشی، زیرا نزدیکی مانع دیدار است.
شکفته‌رویی گل از شکفته رویی توست اگر چه تنگدلی‌های غنچه زان دهن است
(همان:۱۴۴)
در جایی دیگر، علّت دلتنگی غنچه را این چنین استدلال می‌کند که به خاطر دهان کوچک و تنگ معشوق می‌باشد که دلیلی ادعایی و هنری است و همراه با ترفند اغراق آمده است.
هم دهـــر نامساعــد هم زلـــف یار باعــث ایـــن تیـره‌‌روزی مــا دارد هـزار باعــــث
(همان:۱۵۵)
شاعر علّت و دلیل نابسامانی و نامساعد بودن روزگار را، زلف محبوب می‌داند که این دلیلی شاعرانه و خیال‌انگیز است.
در علاج دل مسیحا را دوا در دست نیســت صحّت بیمـار ما از نرگــس بیمار توسـت^۲۴
(همان:۱۱۰)
در این بیت می‌گوید که چشمان خمار آلود و بیمار معشوق، سبب شفای بیماران (مخصوصاً عاشقان) می‌شود.
در مواردی حسن تعلیل، جنبه توجیهی دارد و فاقد ادعاهای شاعرانه است. در بیت زیر فیاض می‌گوید که علّت بیرون نیامدن کشتی‌های مشتاقان از دریا، تقدیر و سرنوشت است:
مگر تقدیر شد یا رب که کشتی‌های مشتاقان کزین گرداب‌ها هرگز نبیند روی ساحل‌ها^۲۵
(همان:۳۴۸)
۲- مذهب کلامی
یکی دیگر از اقسام محسنات معنوی مذهب کلامی است. «آرایه مذهب کلامی آن است که به جهت مطلوب، حجّت و دلیلی به روش و شیوه اهل کلام مذکور شود»(فندرسکی،۱۰۹:۱۳۸۱). فیاض لاهیجی، شاعری فیلسوف و عارف می‌باشد و در شعر او، آرایه مذهب کلامی به فراوانی و به میزان ۲۶۷ بار و معادل ۵۰/۳۷ درصد آمده است.
چو من از دانش آزادم، چه اشراقی چه مشائی چو من دیوانه افتادم، چه مشرب‌ها چه مذهب‌ها
(فیاض لاهیجی،۷۶:۱۳۷۳)
شاعر در این بیت، آزادی و رهایی خود را با دلیل و برهان عقلی، به شکل غیر قابل‌انکاری ثابت می‌کند که موجب تصدیق شنونده شده است.
برهـــان ز معرفت نگشایـــد در صــــواب نقش خطـــا زنــــد همــــه کلک دبیــــر ما
(همان:۶۸)
آرایه مذهب کلامی در این بیت به جهت داشتن رنگ عاطفی و انسانی، شاعرانه است. فیاض لاهیجی معتقد است که همیشه دلایل عقلی راه درست را برای شناخت همه مسائل فراهم نمی‌کند، بلکه سبب می‌شود که آدمی دچار خطا گردد.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

تا جمال خویش بینی دل ز هر نقشی بشوی پرده‌های چهره آیینه شد تمثال‌ها
(همان:۸۳)
می‌گوید هنگامی که می‌خواهی جمال و زیبایی واقعی خود را ببینی، باید از همه تعلّقات بگذری.
دامــن دریــا نگـردد تهمت آلود غبار می‌دهی بر بــاد گـــرد دامن ساحــل چرا
(همان:۸۵)
انسان‌های دریا دل و بخشنده، هیچ‌گاه آلوده و دچار خطا نمی‌شوند و شاعر این عقیده خویش را برای خواننده به صورت تمثیل و نماد، باور پذیر ساخته است.
وضع دنیا گر نه بر انجام باشد غم مدار خاصّه از بهر خرابی ساختند این خانـــه را
(همان:۸۶)
در جایی دیگر، درباره نابسامانی دنیا می‌گوید که موجب تصدیق و باور پذیری شنونده شده است.
رواج بیدلان از مهر دلداران شود پیدا که قدر و قیمت یاران هم از یاران شود پیدا^۲۶
(همان:۹۲)
بیت نمونه دیگری از آرایه مذهب کلامی است که زیبا به تصویر کشیده شده است.