بدین ترتیب مشهد جزو شهرهای مقدس جهان است که در پرتو جهان بینی پدید آمده و سرشت و شکل گیری فضایی و زندگی اجتماعی- اقتصادی خود را کاملا تحت تاثیر عوامل مذهبی- فرهنگی و گردشگری برخاسته از آن شکل داده است.

در واقع شهر مشهد پس از شهادت حضرت رضا(ع) در سال ۲۰۰۲ یا ۲۰۰۳ هجری قمری و خاکسپاری آن حضرت در قریه سناباد (ما بین شهرهای قدیمی نوغان و تابران از ولایت طوس)، بر اثر نقش و کارکردی زیارتی به مرور زمان بزرگ شده به طوری در اوایل قرن چهارم هجری، متصل به شهر نوغان گردید و سپس در اواخر قرن چهارم، به یکی از شهرهای مهم (مشهد الرضا) معروف شده است (اصطخری، ۱۳۴۰ ۲۰۵).

این شهر در سده گذشته در پی تحولات ساتخاری، اجتماعی، سیاسی و اقدامات عمرانی دوران پهلوی، امکانات اقتصادی رفاهی نسبتا زیادی در آن تجمع یافت و زمینه‌های قطبی شدن آن فراهم گردید تا اینکه پس از انقلاب اسلامی، با توجه به پیوند و رابطه عاطفی که میان حاکمیت مذهبی کشور با آستان قدس و گردشگری مذهلی- فرهنگی ایجاد شد و نیز سایر عوامل درونزا (مرکز استان خراسان، برخورداری نسبی از توان‌های محیطی و …) و برونزا (جنگ تحمیلی، جنگ داخلی افغانستان، ناامنی در شهرهای زیارتی بین النهرین مانند کربلا و نجف و …)، شهر مشهد جایگاهی ممتاز در سطح بین‌المللی به دست آورده است؛ به طوری که تعداد جمعیت شهر مشهد از سال ۱۳۵۵ (قبل از انقلاب اسلامی) نسبت به سال ۱۳۸۵ به تعداد ۲۴۲۷۳۱۶ نفر با نرخ رشد ۴٫۴ درصد و نیز تعداد گردشگران آن طی سال‌های مذکور از ۶۲۷۷۲۰۳ نفر به تعداد ۳۳۵۰۲۶۸۶ نفر با (تعداد ۳۲۸۰۸۲۱۳ نفر گردشگر داخلی و ۶۹۴۴۷۳ نفر گردشگر خارجی) با نرخ ۵٫۷۴ درصد افزایش یافته (سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان، ۱۳۸۶).

جدول ۲-۳٫ رشد تعداد زائران گردشگران

سال
تعداد جمعیت ثابت
تعداد زائران و گردشگران داخلی و خارجی

تعداد

رشد

تعداد

رشد

۱۳۵۵

۶۶۷۷۷۰

۴٫۴

۶۲۷۷۲۰۳

۵٫۷۴

۱۳۸۵

۲۴۲۷۳۱۶

۳۳۵۰۲۶۸۶

از طرف دیگر شهر مشهد در دهه های اخیر دچار ناپایداری‌های مختلف زیست محیطی، اجتماعی و فرهنگی از جمله اسکان غیررسمی، مشکل آب شرب، آلودگی هوا، بزهکاری و … شده که در این راستا ضرورت ایجاد مدیریت یکپارچه از جمله راهکارهای موجود، جهت دستیابی به توسعه پایدار شهر و منطقه است.

۲-۱۴- ساختار و کارکرد گردشگری مذهبی- فرهنگی شهر مشهد

ساختار گردشگری، مجموعه‌ای از امکانات، تسهیلات و قوانین عناصر خدماتی( اقامتی، پذیرایی، دفاتر خدمات مسافرتی و …) حمل و نقل، شرکت‌ها سازمان‌های گردشگری و … می‌باشند که به همراه جاذبه‌ها

به عنوان عوامل عرضه، سیستم گردشگری یک مکان را تشکیل و نیازاهای گردشگران را در مقصد برآورده می‌سازند( گی، ۱۳۸۵ ۲۶۸). البته ویژگی‌های ساختار گردشگری هر مکان به نوبه خود از یک طرف متاثر از اهمیت، اعتبار، ماهیت، تنوع، نقش و کارکرد (مذهبی، فرهنگی، تاریخی، تجاری و…) جاذبه‌های مکانی خود و از طرف دیگر متاثر از ویژگی‌های اجتماعی، فرهنگی (باورهای اعتقادی) و اقتصادی ساکنین محلی و گردشگران نیز هست. همچنین کارکرد گردشگری یک شهر یا منطقه گردشگری، نسبت و سهمی است که در بخش عرضه (مقصد) در سیستم گردشگری در زمینه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی و … دریافت می‌کند که با هزینه – فایده آن برای دستیابی به توسعه پایدار مورد ارزیابی قرار گیرد( سازمان جهانی جهانگردی، ۱۳۷۹، ۴۷).

بر این اساس در پیرامون بارگاه منور حضرت رضا (ع) بنیادی‌ترین جاذبه گردشگری شهر مشهد، مجموعه‌ای از عناصر خدماتی، واحدهای اقامتی، پذیرایی، آژانس‌ها، حمل و نقل، سازمان‌ها و… تجمع یافته که ساختار گردشگری مذهبی- فرهنگی شهر مشهد را تشکیل داده و چشم انداز فرهنگی خاصی را به وجود آورده است. این ساختار متاثر از باورهای مذهبی- فرهنگی و مشخصه‌ های اقتصادی مذهبی- فرهنگی و مشخصه‌ های اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی و همچنین گردشگران و ساکنین محلی در ارتباط متقابل با عوامل محیطی – مکانی شکل گرفته است. یاختار گردشگری شهر مشهد در سده اخیر به خصوص پس از انقلاب اسلامی، به دنبال تحولات ساختاری کشور، از شکل زیارتی به شکل مذهبی- فرهنگی گرایش پیدا ‌کرده‌است. به طوری که ساختار کنونی گردشگری شهر به طور اندام وار در انطباق نسبی با تقاضا (تغییر در گرایش‌های گردشگران)، ضمن تنوع بخشیدن به ساختارهای خود و برخورداری از ویژگی‌های اختصاصی، کارکردهای گردشگری آن نیز از شکل کارکرد زیارتی محض به کارکرد گردشگری مذهبی- فرهنگی تغییر پیدا ‌کرده‌است.

این تغییر در کارکرد گردشگری شهر، اثرات و منافع اقتصادی( اشتغال، درآمد، سرمایه و …) و فرهنگی- اجتماعی( رشد فرهنگ عمومی و…) قابل توجهی را برای شهر و منطقه در بر داشته است. اگرچه هنوز با توجه به تنوع جاذبه‌ها و ظرفیت‌های گردشگری که در شهر و منطقه وجود دارد، نتوانسته بهره‌برداری مطلوب را در این زمینه داشته باشد. عناصر ساختار کنونی گردشگری مشهد غالبا با یکدیگر دارای ارتباط یک سویه بوده و به حرم مطهر به عنوان بنیادی ترین جاذبه شهر منتهی می‌گردند (کاظمی، ۱۳۸۵ ۵۴).

۲-۱۵- جاذبه‌های گردشگری شهر مشهد

جاذبه‌ها هسته مرکزی فعالیت‌های گردشگری را تشکیل می‌دهند. آن‌ ها وزنه متعادل کننده مابین عرضه و تقاضا یا (جاذبه و دافعه) هستند. جاذبه‌ها علت مسافرت و گردش مردم به مقصد خاصی هستند. هتل‌ها، متل ها، هتل آپارتمان‌ها، رستوران‌ها، بازار سوغات و نظایر آن حداقل به یک مکان جذاب معروف وابسته می‌باشند. این مکان (جاذبه) با توجه به اهمیتش می‌تواند به طور مستقل عمل کند و یا زیر مجموعه‌ای از جاذبه‌های بزرگ‌تر باشد. درک روابط بین انواع متفاوت جاذبه‌ها بخش مهم گسترش و پیشرفت جذابیت است. در این راستا شناخت جاذبه‌های هر منطقه در اولویت اول هر پژوهشی پیرامون گردشگری قرار دارد.

در رابطه با جاذبه‌های شهر مشهد، یک جاذبه اصلی و با حوزه نفوذ فراملی را می‌توان باز شناخت که همان حرم مطهر امام رضا (ع) می‌باشد. این شهر که قطب اقتصادی شرق کشور است، نه تنها مهم‌ترین شهر گردشگری ایران است بلکه در جهان اسلام نیز از جنبه گردشگری مذهبی-فرهنگی مورد توجه است (مو منی، صرافی، ۱۳۸۷ ۱۳). این جاذبه هسته اصلی و ماهیت هستی شناختی جریان گردشگری در ‌کلان‌شهر مشهد را شکل می‌دهد و انگیزه اصلی بیش از ۹۸ درصد گردشگران در سفر به ‌کلان‌شهر مشهد، زیارت این حرم مطهر است. به جز حرم مطهر در ‌کلان‌شهر مشهد حدود ۳۲ جاذبه گردشگری دیگر قابل توجه می‌باشد که هر یک از این جاذبه‌ها در موقعیت مکانی در ‌کلان‌شهر مشهد قرار دارند و در برگیرنده گویه‌های مختلفی از جاذبه‌های گردشگری می‌باشند. البته ساختار و نظام مدیریت گردشگری مشهد در بخش عرضه با چند پارچگی و عدم ارتباط سازمند بین سازمان‌ها، اداره‌ها، شرکت‌ها، اتحادیه‌ها و… مرتبط با گردشگری روبرو است؛ به گونه‌ای که تعدد و چند پارچگی با کمترین تعامل در مدیریت جاذبه‌های گردشگری، واحدهای اقامتی، پذیرایی، دفاتر خدمات مسافرتی، حمل و نقل و… مشهود است. در این راستا جدول ۳ ـ ۱ نشان دهنده جاذبه‌های گردشگری ‌کلان‌شهر مشهد به ترتیب گونه‌های مختلف می‌باشد.