۱-۳- تجدیدساختار در صنعت برق

سرآغاز تجدیدساختار در صنعت برق را میتوان از سال ۱۹۷۰ میلادی دانست که در طی آن ابتدا فعالیت در بخش تولید برق، برای تولیدکنندگان کوچک و تازه وارد مجازشمرده شد. در سال ۱۹۷۸ دولت ایالات متحده آمریکا قوانینی تصویب نمود که بر طبق آن شرکتهای برق مجبور به خرید برق از اینگونه تولیدکنندگان بودند. در سال ۱۹۸۲ در شیلی قانونی به تصویب رسید که بر اساس آن به مصرفکنندگان بزرگ حق انتخاب خرید از شرکتهای مختلف را میداد. بازار برق انگلستان و ولز در سال ۱۹۹۰ شکل گرفت که مکانیزم بهرهبرداری از آن بهترین مکانیزم بهرهبرداری از بازار برق در دنیا بود. به دنبال آن نروژ در سال ۱۹۹۱ یک بازار به صورت رقابتی طراحی کرد که در سال ۱۹۹۶ با وارد شدن سوئد به این بازار توسعه یافت، که اکنون به نام NORD POOL شناخته میشود.

۱-۳-۱- انگیزههای تجدیدساختار صنعت برق

از سال های ۱۹۷۰ میلادی، صنعت برق در حال تغییر و تحول و حرکت به سمتی است که با دادن اجازه رقابت بین تولیدکنندهها و ایجاد شرایط بازار رقابتی سعی در کاهش هزینه های تولید و توزیع برق، حذف ناکارآمدیها، جداشدن وظایف و افزایش حق انتخاب مشتری داشته است. این تحول به سوی بازار رقابتی معمولا مقرراتزدایی یا تجدیدساختار^[۱۴] نامیده میشود و از جمله مزایای آن میتوان به موارد زیر اشاره کرد[۲].

• فراهم آوردن حق انتخاب برای مصرفکنندگان

• فراهم آوردن بستری مناسب در جهت ارائه خدمات بهتر

• رقابتی نمودن عرضه کالای برق در سطوح مختلف و به تبع آن تعیین قیمت مناسب برای مصرف کننده.

• جذب سرمایه های موجود در بخشهای خصوصی و هدایت آن در جهت انتفاع جمعی و عدم نیاز به سرمایهگذاری کلان دولتی.

• افزایش کیفیت کالای ارائه شده با توجه به رقابت موجود.

۱-۳-۲- عوامل موثر بر روند تجدیدساختار [۴]

طی زمان های طولانی، برق به عنوان کالای راهبردی تحت کنترل دولت و یا شرکتهای انحصاری تولید و عرضه بوده است، اما در دو دهه گذشته به این ایده که تولید، انتقال و توزیع برق باید دارای انحصار طبیعی باشد با شک و تردید نگریسته شده است. از جمله عوامل تأثیرگذار بر این روند عبارتند از:
کارآیی: یکی از عوامل کلیدی تجدیدساختار در صنعت برق افزایش کارآیی بود.
پیشرفتهای نوین در فناوری: فناوری جدید موثر در مسئله تجدیدساختار دستیابی به فناوری ساخت نیروگاههای سیکل ترکیبی^[۱۵] بود. بکارگیری نیروگاههای سیکل ترکیبی با سطح اطمینان بالا و ابعاد کوچک میتواند عرضه برق را با توجه به افزایش تقاضا مهیا سازد. دومین نوآوری بکارگیری اطلاعات و دستیابی سریع به آن بود.
رقابت جهانی: با توجه به اتصال شبکه های برق در کشورهای مختلف و امکان فروش انرژی بر مبنای اصول تجارت جهانی، شرکتهای تولیدی سعی میکنند هزینه تولید برق را حداقل نمایند تا امکان رقابت در بازارهای جهانی را داشته باشند.
یکپارچگی سیستم انتقال: یکپارچگی سیستم انتقال موجب ایجاد فرصت پاسخگویی به تقاضاهای مختلف از طریق تشکیل بازار عمدهفروشی میشود.
محدودیتهای مالی: استفاده از تسهیلات بانک جهانی برای افزایش ظرفیت تولید برق و یا بهبود شبکه های انتقال و توزیع نیازمند آن است تا سیاستهای این بانک به اجرا گذارده شود. برخی از این سیاستها عبارتند از:

• تجدیدساختار یکپارچه و خصوصی کردن تأسیسات

• تجدیدساختار مالی و اصلاح تعرفهها

ایجاد ناظر مستقل بر عملیات برق
ایجاد بازار رقابتی برق
شرایط خاص کشورها: علاوه بر موارد بالا، اهداف تجدیدساختار و خصوصیسازی صنعت برق در هر کشور متفاوت میباشد که میتوان آن اهداف را با توجه به پیشرفته و یا در حال توسعه بودن کشورها تقسیمبندی نمود.

۱-۳-۳- مدلهای اجرایی در ساختار مدرن صنعت برق

چهار الگوی اجرایی در ساختار مدرن صنعت برق که در کشورهای مختلف مشاهده شده، شامل موارد زیر میباشد [۴].

۱-۳-۳-۱- مدل انحصار یکپارچه عمودی

در این مدل، رقابت و حق انتخاب برای مشتری و فروشنده وجود ندارد و قیمت برق توسط دولت کنترل میشود. مالکیت و بهرهبرداری از کلیه نیروگاههای تولیدی، شبکه های انتقال و توزیع در اختیار واحد انحصاری است.

شکل ۱-۳: مدل انحصار یکپارچه عمودی

۱-۳-۳-۲- مدل انحصار خریدار^[۱۶]

در این مدل امکان رقابت در تولید برق وجود دارد ولی در انتقال و توزیع آن وجود ندارد. در این مدل تولیدکنندگان خصوصی طی یک قرارداد بلندمدت برق را به تنها خریدار که دولت است میفروشند.

شکل ۱-۴: مدل انحصار خریدار

۱-۳-۳-۳- رقابت در بازار عمدهفروشی^[۱۷]

در این مدل رقابت به صورت عرضه در بازار عمدهفروشی میباشد و شرکتهای توزیع میتوانند بطور جداگانه برق مورد نیاز خود را از هر تولیدکننده و از جمله تولیدکنندههای مستقل برق^[۱۸] به صورت رقابتی خریداری کنند.

شکل ۱-۵: مدل رقابت در بازار عمدهفروشی

۱-۳-۳-۴- مدل اختیار کامل مشتری در انتخاب عرضهکننده برق^[۱۹]

در این مدل رقابت در تمام سطوح صنعت برق به صورت ایدهآل از عمدهفروشی تا مصرفکنندگان منفرد اعمال میشود. عامل کلیدی در این مدل دسترسی هر کاربر به شبکه های توزیع و انتقال میباشد.

شکل ۱-۶: مدل اختیار کامل مشتری در انتخاب عرضهکننده برق

۱-۴- مراحل هشتگانه تجدیدساختار در صنعت برق