۴۷/۷

۱۳۸۵

۳۱۶۸۳۲

۳۲/۱

۳۸۱۵

۸۶/۰

میانگین نرخ رشد دوره سی ساله

۰۶/۴

–

۸۳/۷

ماخذ: پردازش براساس داده ­های سالنامه آماری استان کردستان ۱۳۵۵ تا ۱۳۷۵ و ۱۳۸۵ ، http://www.sci.org.ir و مهندسین مشاور تدبیر شهر ۱۳۸۴.
گسترش فضایی این شهر طی دوره مذکور فضاهای زیستی پیرامون (روستاها و زمین­های زراعی و باغی) را به شدت دگرگون کرده است. به گونه ­ای که در این دوره هشت روستا بر اثر پدیده خزش شهری (Urban Sprawl) در بافت شهر ادغام و اکنون کوچکترین نشانه­ای از ساختارهای روستایی خود را ندارند. در دهه اخیر روستاهای حسن آباد و نایسر به این تعداد اضافه شده است.
رشد شهری سنندج در سی سال اخیر همچنین منجر به تمرکز و تورم جمعیتی و گسترش روستاهای پیرامونی آن شده است، به گونه ای که نرخ رشد جمعیت روستاهای پیرامون این شهر در دوره مذکور فوق العاده و بسیار بیشتر از نرخ رشد جمعیت شهری کشور (۴۹/۲ درصد) و شهر سنندج (۰۶/۴ درصد) می­باشد. اما این رشدها متأثراز استعداد­های بالقوه روستاها نیست- و در بسیاری از موارد عکس آن می­باشد- بلکه ناشی از موقعیت ارتباطی روستا با شهر می­باشد.
۴-۳-۲. گسترش فضایی شهر سنندج از سال ۱۳۵۵ تا ۱۳۸۵
از سال ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ روند تحولات جمعیتی- فضایی شهر سنندج هر چند در تداوم وضعیت گذشته اما وارد مرحله جدیدی شد. این دهه حداقل در سده اخیر اوج بحران­های سیاسی و اجتماعی در ایران و بویژه در کردستان بوده است. پیامدهای پس از اجرای اصلاحات ارضی، وقوع انقلاب اسلامی و ناآرامی­های حاصل از آن، جنگ تحمیلی، به همراه ناآرامی­های سیاسی ناشی از آن باعث غفلت مدیریت شهر بر امور مربوطه و زمینه مناسبی برای مهاجرت به شهر و بهره­ گیری سوداگران زمین فراهم کرد، تا به تصرف اراضی عمومی، مراتع و حتی شیب­های تند تپه­ها و دره­های پیرامون شهر بپردازند. از این رو بیشترین مهاجرپذیری، بالاترین نرخ رشد و بیشترین گسترش فضایی نسبت به همه دوران­های تاریخی تکامل این شهر نیز در این دوره صورت گرفته است(قادرمزی و افشاری، ۱۳۸۷: ۶۹- ۶۸ ). در دوره زمانی یاد شده جمعیت این شهر به طور متوسط با نرخ رشد سالیانه ۸۷/۷ درصد از ۹۵۸۷۲ نفر در سال ۱۳۵۵ به ۲۰۴۵۳۷ نفر در سال ۱۳۶۵ (معادل ۱۳/۲برابر) افزایش یافت. یکی از نتایج بسیار مهم این افزایش شتابان جمعیت، گسترش فضایی فوق العاده شهر بوده است. به گونه ­ای که این شهر طی دوره ۳۴۰ ساله حیات خود (۱۳۵۵ – ۱۰۱۵ ه.ش)، در کل ۳۹۷ هکتار رشد کالبدی داشته است، در حالیکه فقط طی دوره ده ساله (۱۳۶۵ – ۱۳۵۵)، ۱۳۰۶ هکتار مساحت آن افزایش یافته و به ۱۷۰۳ هکتار گسترش می­یابد. اما بیشتر این گسترش فضایی شهر بنا به دلایل فوق، بدون برنامه اتفاق افتاد. در واقع در دهه یاد شده، رشد قارچ گونه بافت­های بدون برنامه و خودرو (حاشیه نشینی)- که از دهه قبل به صورتی ضعیف شکل گرفته بود – به شدت افزایش یافت. محلات حاشیه نشین “عباس آباد”، “تقتقان”، “کانی کوزله”، “اسلام آباد” و “گردی گرول” به طور عمده در این دوره زمانی شکل گرفته و به شدت گسترش پیدا کردند. نکته جالب توجه در این رابطه این که ۱۳۱۵۳۵ نفر معادل ۴/۵۹ درصد از کل جمعیت شهر سنندج در سرشماری سال ۱۳۶۵ در محدوده محلات حاشیه نشین شهر ساکن بوده ­اند(مهندسین مشاور بوم نگارپارس، ۱۳۸۵، ج۳: ۱۴۵).

دیگر پدیده جدید این دوره در روند رشد جمعیت و گسترش فضایی شهر سنندج، مهاجرپذیری روستاهای پیراشهری بود. به گونه ­ای که در دوره زمانی ۱۳۶۵- ۱۳۵۵ علاوه بر محلات حاشیه نشین یاد شده، نزدیکترین روستاها به شهر، مقصد بعدی مهاجران بوده است. دو روستای حاجی آباد در غرب و فرجه در شرق از این جمله هستند. با ورود مهاجران به این روستاها و گسترش فضایی محلات حاشیه نشین به تدریج فاصله این روستاها با بافت شهر بوسیله ساخت و سازهای مهاجران پر شد و روستای حاجی آباد قبل از سال ۱۳۶۵ و روستای فرجه اندکی پس از آن در بافت شهر ادغام شدند.
نکته قابل توجه در ارتباط با حاشیه نشینی و گسترش فضایی شهر سنندج این است که محلات حاشیه نشین یادشده تا سال ۱۳۶۵ خارج از محدوده قانونی شهر بودند و ارگان­های متولی مدیریت شهری هیچ گونه کنترلی بر آنها نداشته­اند. تا این که در سال ۱۳۶۵ بنا به پیشنهاد طرح جامع شهر و تصویب ادارات و سازمان­های دولتی مربوطه، همه محلات حاشیه نشین خارج از محدوده در داخل محدوده قانونی شهر پذیرفته شدند. با این اقدام دولت در واقع کلیه سکونتگاه­های به اصطلاح “غیررسمی” حاشیه شهر نمود “رسمی” پیدا کردند. به دنبال آن مصوبه هیات دولت در خصوص زمینها و املاک تصرف شده در دوران انقلاب و پس از آن، براساس مواد ۱۴۷ و ۱۴۸ اصلاحی قانون ثبت مصوب سال ۱۳۶۵، سازمان ثبت اسناد و املاک و سازمان مسکن و شهرسازی موظف به واگذاری کلیه اراضی و املاک و صدور سند واگذاری به متصرفین شدند. در ارزیابی این اقدامات دولتی می­توان گفت که از یک سو مثبت بوده ­اند زیرا علاوه بر ایجاد حق قانونی برای سیستم مدیریت شهری در مورد نظارت و کنترل بر ساخت و سازها، باعث افزایش ارزش اراضی و املاک و به تبع آن نوسازی و بهسازی ساخت و سازها در محدوده­های مذکور شده است(مهندسین مشاور بوم نگارپارس، ۱۳۸۵، ج۱: ۶۹- ۶۸). اما از سوی دیگر پیامدهای منفی آن به صورت ایجاد و افزایش انگیزه در مهاجرت به شهر و گسترش بافت­های حاشیه نشین یا اسکان غیررسمی در اطراف یا حتی داخل محدوده قانونی شهر نمایان گشت؛ به این امید که “ما هم روزی رسمی می شویم“. به عنوان نمونه این که حتی بعد از تصویب قوانین فوق سکونتگاه­های غیررسمی در شرق، غرب و شمال شهر گسترش پیدا کردند و در داخل محدوده قانونی شهر نیز تپه غفور – که در سال­های اولیه انقلاب ساخت و سازهایی در آن صورت گرفته بود – با سرعت بسیار زیاد به طور کامل به صورت یک محله حاشیه نشین در داخل بافت نسبتا جدید شهر نمایان شد.
از اواخر دهه ۱۳۶۰ با پایان یافتن جنگ ایران و عراق و ثبات سیاسی در منطقه و شهر سنندج، متولیان مدیریت شهر تصمیم به مدیریت قاطع و کنترل اجرایی جدی روند گسترش شهر گرفتند. این امر مسیر مهاجرت­های بسیاری از مهاجران وارده به شهر را به روستاهای پیراشهری تغییر داد. مهمترین روستاهای مهاجرپذیر پیرامون شهر در این زمان روستاهای قرادیان و فرجه بودند که هر دو تا پایان دهه هفتاد در محدوده شهر ادغام شدند.
بررسی روند رشد جمعیت و گستـرش فضـایی شهـر سننـدج در دهه ۱۳۷۵- ۱۳۶۵ نشـان می­دهد که جمعیت این شهر از آغاز دوره یاد شده با متوسط نرخ رشد سالیانه ۱۱/۳ درصد به ۲۷۷۸۰۸ نفر در سال ۱۳۷۵ افزایش یافت. مساحت شهر نیز در این دوره با ۱۷۹۷ هکتار افزایش به ۳۵۰۰ هکتار (۰۵/۲ برابر) گسترش پیدا کرد. در این دهه به ویژه از سال ۱۳۷۰ به بعد هر چند از ایجاد محلات حاشیه نشین و اسکان غیررسمی در محدوده شهر جلوگیری به عمل آمد، اما جمعیت داخل محدوده های اسکان غیررسمی شهر افزایش یافت. به گونه ای که جمعیت ساکن در محدوده محلات مشمول اسکان غیررسمی به ۱۷۳۶۷۲ نفر (معادل ۳/۵۳ درصد کل جمعیت شهر) فزونی پیدا کرد(مهندسین مشاور بوم نگارپارس، ۱۳۸۵،ج ۳: ۱۴۶)
از سال ۱۳۷۵ به بعد گسترش فضایی شهر سنندج وارد مرحله نسبتا جدیدی شد. زیرا از یک سو فضاهای خالی داخل محلات حاشیه نشین پر شده و قیمت خرید و اجاره زمین و مسکن رو به افزایش گذاشته بود و از سوی دیگر، ساخت و سـازهای داخل محـدوده شهـر به شـدت کنتـرل می­شد. بنابراین روستاهای پیرامون شهر با شتاب بی سابقه­ای به کانون­های جذب جمعیت اضافی شهر تبدیل شدند. رشد روزافزون جمعیت و گسترش سطح شهر همراه با رشد جمعیت و گسترش کالبدی روستاهای پیرامونی آن باعث شد که روستـاهای قشلاق در شمال شرقی، دگایران در شرق و خانـقاه در جنـوب در محـدوه شهر ادغـام شـوند. در کل در دهه ۱۳۸۵- ۱۳۷۵ نرخ رشد جمعیت این شهر نسبت به چهار دهه قبل کاهش قابل توجهی پیدا کرده است. به گونه ­ای که نرخ رشد جمعیت شهر در دوره یاد شده کمتر از همه دوره های گذشته و نسبت به دوره قبل ۷/۸ برابر کاهش نشان می­دهد. همچنین روند گسترش فضایی شهر نسبت به دوره های پیشین کاهش و فرایند نسبتا متعادلی پیدا کرده است. به طوری که در سال ۱۳۸۵ مساحت این شهر ۳۸۱۵ هکتار بوده است.
جدول (۴ -۲): روستاهای ادغام شده در بافت شهر سنندج طی دوره ۱۳۸۵- ۱۳۵۵

ردیف

نام روستا

آخرین جمعیت رسمی ثبت شده از روستا

فاصله روستا از شهر سنندج در سال ۱۳۵۵ به متر

دوره زمانی ادغام
در شهر

تعداد

سال سرشماری

۱

کمیز جدید

۵۰۹

۱۳۵۵

۸۰۰

۱۳۶۵ – ۱۳۵۵

۲

حاجی آباد

۱۴۵۷

۱۳۵۵

۷۷۰