اگر فقرا تقاضایشان برای چوب جنگل‌ها عمدتاًْ برای سوخت است و نیاز آنان را می‌توان با چوب‌های درختان کشت شده سریع الرشد نیز پاسخ داد و یا با رساندن منابع دیگر انرژی آن ها را از استفاده از چوب‌ها و بوته‌های طبیعی باز داشت، اما درخواست ثروتمندان برای چوب از جنبه دیگری است. چوب برای مصارف زیباسازی منازل و ساخت مبلمان و وسایل از درختانی که به دلیل کمیابی، گرانقیمت‌تر هم هستند، به گونه‌های کمیاب‌تر فشار وارد می‌سازد. ‌در مورد گونه‌های فراوان‌تری از گونه‌های درختان جنگل‌ها نیز تخریب‌هایی به دلیل بهره‌برداری شرکت‌های بزرگ چند ملیتی از این درختان و یا حتی قطع درختان و کشت محصولاتی مثل موز و نارگیل و نخل روغنی دیده می‌شود که در اینجا نیز عمدتاًً شرایط بهره‌برداری و تخریب به گونه‌ای است که منافع ظاهری آن به جیب ثروتمندان می‌رود و منافعی که نصیب فقرا می‌گردد بسیار ناچیز و احتمالاً در حد کارگری در این مزارع بزرگ، یا کارخانه‌های چوب بری است.

فصل دوم:

مبانی و شرایط حق انسان بر محیط زیست

مبحث اول:

مبانی حق انسان بر محیط زیست

گفتار اول: مبانی فقهی

الف: قرآن

اسلام به عنوان دینی جهان‏شمول و جامع‏نگر، مدعی است که پاسخ گوی نیازهای متغیر انسان در هر عصری است و برای کلیه روابط و شؤون او، دارای قوانین و مقرراتی است. البته این بدان معنا نیست که برای هر موضوع با عنوان خاص و متداول امروزی آن، حکم خاصی را مقرر داشته باشد؛ بلکه کلیات، اصول و قواعدی در اسلام وجود دارد، که می‏توان حکم هر موضوع را از آن به دست آورد.یکی از همین موضوعات محیط زیست است. محیط زیست با مفهوم رایج و متداول آن در عصرحاضر، بحثی کاملاً نو و تازه است که نه در اسلام و نه در هیچ مکتب دیگری سابقه نداشته است؛ اما می‏توان قواعد و مقررات مورد نیاز آن را از متون دینی استخراج کرد؛ به طوری که می‏توان یک مکتب زیست محیطی جامع را ارائه کرد.

خداوند در قرآن کریم می‏فرمایند:

«ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیءٍ»^[۸۷]

یعنی: ما در این کتاب از بیان هیچ چیز فروگذار نکردیم.

در جای دیگر خطاب به پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند:

«وَ نَزَّلْنا عَلَیکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیءٍ»^[۸۸]

یعنی: کتابی به سوی تو فرستادیم که بیان کامل هر چیزی در آن هست.

امام صادق(علیه‏السلام) نیز بر جامعیت اسلام تأکید کرده و می‏فرمایند:

خداوند در قرآن هر چیزی را بیان ‌کرده‌است. به خدا سوگند، چیزی را که مورد نیاز مردم بوده، رها نکرده است، تا کسی نگوید اگر فلان مطلب درست بود، در قرآن نازل می‏ شد. آگاه باشید همه نیازهای بشر را خداوند در آن نازل ‌کرده‌است.

از امام باقر(علیه‏السلام) نیز روایت شده که فرمودند:

خداوند متعال چیزی را که مورد نیاز این امت است، در کتابش فروگذار نکرده است و برای رسولش تبیین نموده است و برای هر چیزی حدی قرار داده و دلیل روشنی بر آن نهاده است و برای هر کسی که از این حدّ تجاوز کند، حدّ و مجازاتی قرار داده است. بر طبق این آیات و روایات، بخوبی می‏توان استدلال کرد که بیان هر چیزی در قرآن هست؛ ولی با توجه ‌به این مطلب، که قرآن یک کتاب تربیتی و انسان‏سازی است، که برای تکامل فرد و جامعه در همه جنبه‏ های معنوی و مادی نازل شده است، روشن می‌شود که منظور از «همه چیز»، تمام اموری است‏که برای هدایت انسان لازم و ضروری است.

به طور قطع، یکی از اموری که زمینه‏ساز سعادت و کمال انسان در دنیا و آخرت است، داشتن محیطی سالم و امن است؛ که انسان بتواند در پناه آن، به تربیت جسم و جان خویش بپردازد و اصولاً یکی از وظایف مهم بشر که حفظ جان است، جز با زیستن در محیطی امن و سالم امکان‏پذیر نیست. بدین سبب، شرط اولیه داشتن روحی سالم، جسم سالم است و جسم سالم نیز فقط زمانی حاصل می‌شود که انسان از محیط زیست سالم بهره‏مند باشد.

از آنجا که انسان به عنوان جزئی از جهان عظیم خلقت، با مجموعه بزرگی از مخلوقات دیگر، از جمله طبیعت و محیط زیست در ارتباط است، بدیهی است که زندگی شایسته او، در گرو تنظیم مناسب روابط با آن ها خواهد بود. اسلام در این باره راهکارهای اساسی ارائه داده است؛ به طوری که می‏توان گفت در اسلام، جامع‏ترین دیدگاه و صحیح‏ترین شیوه تعامل با طبیعت و محیط زیست بیان شده است.

با نگاهی به متون دینی ـ و از جمله قرآن کریم ـ می‏توان دریافت که محیط زیست و تلاش برای به حفظ و حمایت از آن، برای بهره‏مندی بشر از محیط زیستی امن و سالم جهت نیل به کمال، مورد اهتمام اسلام است. آیات متعددی در قرآن بر این مسأله دلالت دارند. این آیات چند دسته هستند که به آن ها اشاره می‏ کنیم.

۱٫ آیاتی از قرآن که محیط زیست را حق همگانی می‏داند

این دسته از آیات بیان می‏ کنند که خداوند طبیعت و محیط زیست را برای انسان آفریده و انسان حق تصرف و استفاده از آن را دارد و این حق برای همه انسان‌ها در همه زمانها وجود دارد.

خداوند در سوره بقره می‏فرماید:

«هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الأَْرْضِ جَمِیعاً»^[۸۹]

یعنی: و اوست آن (آفریننده‏ای) که همه آنچه در زمین است برای شما آفرید.

این آیه بهره‏برداری از منابع و منافع زمین را متعلق به همه انسان‌ها، در همه زمانها می‏داند؛ که باید به طور اصولی و صحیح، در جهت رفع نیازها و رعایت حقوق دیگر انسان‌ها در همه دوره ها صورت‏پذیرد.

در آیه دیگر خداوند می‏فرماید:

«وَ لَقَدْ مَکَّنّاکُمْ فِی الأَْرْضِ وَ جَعَلْنا لَکُمْ فِیها مَعایشَ»^[۹۰]

یعنی: شما را از امکانات زمین بهره‏مند ساختیم و وسایل معیشت شما را در آن فراهم کردیم.

این آیه نیز، ‌بیان کننده توانایی و امتیازی است که انسان روی زمین دارد، تا جایی که در آن وسایل زندگی او فراهم شده است. روشن است که داشتن محیط زیستی سالم، جزء اولین حقوق انسان برای زندگی در روی زمین است. بر همین اساس، خداوند نیز، پهنه طبیعت را زیستگاه انسانی قرار داده است.

در آیه ۱۰ سوره الرحمن آمده است:

«وَ الأَْرْضَ وَضَعَها لِلأَْنامِ»^[۹۱]

یعنی: و (خداوند) زمین را برای همگان قرار داد.

بر مبنای این آیه کریمه، زمین و محیط زیست آن، حق همگانی است و همه حق دارند از آن بهره‏مند شوند. ‌بنابرین‏، استفاده از این حق، باید به گونه‏ای باشد که امکان استفاده و بهره‏برداری از آن، برای نسل حاضر و نسل های آینده حفظ شود.