۲-۲-۱٫ تعریف کتابخانه ملی

همان طور که اشاره شد اکثر کتابخانه‌های ملی در نتیجه تلاش ملت‌ها برای استقلال و حفظ هویت ملی شکل‌گرفته‌اند ‌بنابرین‏ دور انتظار نیست که تنوع اهداف و وظایف آن‌ ها به گستردگی تنوع علائق ملت‌های ایجاد کننده آن ها باشد. از این رو ارائه تعریف واحدی از کتابخانه ملی اندکی دشوار است. مرادی در مقاله‌ای با عنوان «کتابخانه ملی چیست و چه می‌کند؟» تعریف یونسکو از کتابخانه‌های ملی در ۱۹۷۰ را این‌گونه نقل می‌کند:

کتابخانه‌های ملی فارغ از اینکه به چه نامی خوانده شوند مسئول فراهم آوری، حفظ و نگهداری نسخه هایی از انتشاراتی هستند که در کشور متبوع آن‌ ها منتشر می‌شوند و در حکم یک کتابخانه «واسپاری» عمل می‌کنند، خواه به استناد قانون و خواه به هر دلیل دیگر. کتابخانه‌های ملی عمدتاًً چند وظیفه را بر عهده دارند: تولید ‌کتاب‌شناسی ملی؛ تهیه و روزآمد کردن مجموعه‌ای بزرگ و چشمگیر از متون خارجی، از جمله کتاب‌هایی که درباره کشور متبوع آن‌ ها منتشر شد، انجام وظیفه به عنوان مرکز اطلاعات کتاب‌شناختی ملی، تهیه فهرستگان ملی و انتشار ‌کتاب‌شناسی ملی گذشته‌نگر. اگر کتابخانه ای ملی خوانده شود، لیکن آنچه می‌کند با وظایفی که برشمرده شد مطابقت نداشته باشد، در زمره کتابخانه‌های ملی قرار نمی‌گیرد (مرادی، ۱۳۸۷: ۲۶).

تعریف بالا بیشتر بر فعالیت‌های رایج کتابخانه‌های ملی تأکید دارد. تعریف ارائه شده در کنفرانس بین‌المللی مدیران کتابخانه‌های ملی در بانکوک (۱۹۹۹) با اشاره به اهداف و وظایف اصلی، تعریف روزآمدتری از کتابخانه ملی به نظر می‌رسد:

سازمانی که بخش اصلی بودجه آن (به صورت مستقیم یا غیر مستقیم) توسط دولت تأمین می‌شود و مسئول جمع‌ آوری، ثبت کتاب‌شناختی، حفاظت و دسترس‌پذیر ساختن میراث مستند شامل منابع منتشر شده در کشور و راجع به کشور (در هر شکلی) است. کتابخانه ملی ممکن است از طریق فعالیت‌هایی نظیر مدیریت مجموعه های ملی مهم، تأمین زیرساخت، هماهنگ کردن فعالیت‌های کتابخانه‌ای و سیستم اطلاعاتی کشور، برقراری روابط بین‌المللی و نقش رهبری، مسئول تسهیل عملکرد مؤثر و کارآمد سایر کتابخانه‌های کشور باشد. معمولاً این مسئولیت‌ها صریحاً در قانون ذکر می‌شوند (لر^[۴]،۲۰۰۳، ص. ۴۴۵).

از تعاریف چنین برمی آید که وجه اشتراک کتابخانه‌های ملی گردآوری، سازماندهی، حفاظت و نگهداری انتشارات کشور توافق دارند. برخی متخصصان پیش‌بینی می‌کنند در سال‌های آینده کتابخانه‌های ملی کمتر به گردآوری مجموعه و بیشتر به خدمات به سایر کتابخانه‌ها و هماهنگی آن‌ ها بپردازند در چنین وضعیتی، اگرچه کتابخانه‌های ملی، دیگر صاحب بزرگترین مجموعه منابع در کشور نیستند، اما تأثیر عمیقی روی تحول و توسعه کتابخانه‌ها و خدمات کتابداری و اطلاع‌رسانی خواهند داشت (لاین،۱۳۸۵، ص: ۱۵۳۱).

۲-۲-۲ وظایف و کارکردها

پیتر لُر کتابخانه‌های ملی را از نظر رویکردهای کلی و برنامه‌هایشان به سه دسته تقسیم می‌کند. هرچند نمی‌توان با اطمینان کتابخانه‌های ملی را به طور کامل در یکی از این سه دسته جای داد، اما این دسته‌بندی تا حد قابل قبولی اهداف کلی کتابخانه‌های ملی را با توجه به شرایط به تصویر می‌کشد:

1. 1. توجه به میراث ملی^[۵]: کتابخانه‌های ملی قدیمی و کلاسیک در این دسته قرار می‌گیرند. جستجو، جمع‌ آوری، مدیریت و حفاظت مجموعه های قدیمی غنی کم‌یاب و با ارزش و ارائه خدمات به پژوهشگران در این زمینه از اولویت‌های این کتابخانه‌های ملی است.

1. 1. توجه به زیرساخت^[۶]: این گروه کتابخانه‌هایی هستند که در قرن ۱۹ و ۲۰، در نتیجه جنبش‌های تجدد و ملی‌گرا به وجود آمدند. نقطه اصلی توجه این کتابخانه‌ها، توسعه زیرساخت ملی (نظیر ‌کتاب‌شناسی ملی، فهرست مشترک و امانت بین کتابخانه‌ای ملی) برای حمایت از فعالیت سایر کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی است.

1. ارائه خدمات جامع ملی^[۷]: لُر معتقد است این نوع کتابخانه‌ها در کشورهای درحال توسعه توسعه وجود دارند. معمولا کتابخانه ملی در این کشورها خدمات کتابخانه‌ای ملی^[۸] خوانده می‌شود. این کتابخانه‌ها از طریق شبکه‌ای از کتابخانه‌های عمومی، مدرسه‌ای و… خدمات ارائه می‌دهند (لُر،۲۰۰۳، ص. ۴۴۶).

لُر می‌گوید کتابخانه‌های قدیمی به حفظ میراث و مجموعه های قدیمی توجه بیشتری نشان می‌دهند. اما نمی توان گفت تنها قدمت کتابخانه ملی ‌به این سیاست می‌ انجامد، زیرا کتابخانه‌های ملی تازه تأسیس نیز در کشور دارای تاریخ کهن (مثل ایران) توجه زیادی به چنین منابعی (نظیر نسخ خطی) نشان می‌دهند. ارائه خدمات جامع ملی نیز در همه کشورهای درحال توسعه صورت نمی گیرد. احتمالاً منظور وی کشورهای کوچک تازه استقلال یافته است، زیرا بسیار کشورهایی که در حال توسعه محسوب می‌شوند، نظیر کشور ما، دارای شبکه های مجزای کتابخانه‌های عمومی و دانشگاهی و تخصصی نیز هستند.

تعاریف مختصصان از اهداف و وظایف کتابخانه‌های ملی در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه نشان می‌دهد اکثر کتابخانه‌ها توجه به زیرساخت خدمات کتابخانه ای و حفظ میراث را جزء اولویت‌های خود به حساب می‌آورند.

صرف نظر از این که کتابخانه‌های ملی کدام یک از سه رویکرد مورد نظر لُر را پیش گیرند، به عنوان ایفاکننده نقش رهبری در خدمات کتابداری و اطلاع‌رسانی در کشور، وظایفی کلی را بر عهده دارند. از نظر موریس لاین^[۹]، این وظایف در چهار عرصه کلی زیر جای می‌گیرند:

1. 1. تولید ملی: از نظر لاین گردآوری آثار مکتوب نویسندگان کشور یا آثاری که ‌در مورد کشور انتشار یافته، گردآوری نسخ خطی با ارزش، تهیه و انتشار ‌کتاب‌شناسی ملی در این دسته قرار می‌گیرد.

1. 1. خدمات ملی: خدماتی چون تهیه برگه‌های فهرست‌نویسی (و امروزه ایجاد و نگهداری پایگاه کتاب‌شناختی ملی) برای کتابخانه‌ها؛ خدمت تأمین مدرک برای کتابخانه‌ها؛ مدیریت مبادله بین‌المللی انتشارات؛ فهرست‌نویسی پیش از انتشار و تهیه گسترش‌های رده‌بندی و سایر ابزارهای سازماندهی اطلاعات؛ خدمات به افراد (نظیر امانت یا تهیه کپی).

1. 1. برنامه‌ریزی، هماهنگی و نظارت ملی: در مواردی مانند تهیه خط مشی ملی مجموعه‌سازی؛ نظام امانت بین کتابخانه‌ای؛ تهیه پایگاه خدمات کتاب‌شناختی ملی؛ آموزش کتابداری و پژوهش‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی. حضور کتابخانه ملی به عنوان نماینده ملی در مجامع بین‌المللی را در همین دسته قرار دارد.