جدول (۲۴-۴): رابطه گرایش سیاسی و احساس عدالت سیاسی در میان افراد با طبقه اجتماعی پایین ۱۳۴

جدول (۲۵-۴): رابطه گرایش سیاسی و احساس عدالت اقتصادی در میان افراد با طبقه اجتماعی پایین ۱۳۵

جدول (۲۶-۴): رابطه گرایش سیاسی و احساس عدالت اجتماعی در میان افراد با طبقه اجتماعی پایین ۱۳۵

جدول (۲۷-۴): رابطه میان دینداری و احساس عدالت سیاسی در میان محافظه­کاران (به درصد) ۱۳۶

جدول (۲۸-۴): رابطه گرایش سیاسی با میزان رضایتمندی پاسخگویان (به درصد) ۱۳۷

جدول (۲۹-۴): رابطه میان دینداری و گرایش سیاسی در بین پاسخگویان ۱۳۸

جدول (۳۰-۴): رابطه گرایش­های سیاسی با مناسک دینی پاسخگویان (به درصد) ۱۳۹

جدول (۳۱-۴): نتایج حاصل از تحلیل رگرسیونی چند متغیره شاخص گرایش سیاسی و سایر متغیرها ۱۴۰

فهرست شکل‌ها

سیزده

عنوان صفحه

شکل (۱-۱): عوامل مؤثر بر احساس بی­ عدالتی ۲۴

شکل (۱-۲): مدل نظری احساس عدالت و رابطه آن با گرایش­های سیاسی ۶۸

چهارده

فصل اول

کلیات تحقیق

۱-۱ مقدمه

ریشه‌یابی و توضیح واقع‌بینانه بروز پدیده‌ها و دگرگونی‌های جامعه‌ای چون ایران، بدون پرداختن به لایه‌های گوناگون فرهنگی و گرایش‌های مختلف اجتماعی از یک سو و شناخت عمیق عناصر و ارزش‌های قوام بخش از سوی دیگر، امری محتمل به نظر نمی‌رسد. در واقع ترکیب و درهم‌تنیدگی عوامل متعدد در طول تاریخ پر فراز و نشیب ایران سبب شده است که به رغم تکثر و تنوع زبانی، نژادی و مذهبی، نوعی همگرایی ارزشی و هنجاری در ایران پدید آید که خود به نحوی به بروز نوعی همسویی رفتاری منجر شده است. ‌به این ترتیب، چنان که بیشتر پژوهشگران مسائل ایران خاطر نشان کرده‌اند، درک نمونه‌ای مانند ایران، در گرو مطالعاتی پردامنه و تحلیل‌هایی چندسویه است؛ مطالعه و تحلیل‌هایی که بتواند چنین وضعیتی را مبتنی بر قالب‌بندی‌ها و مفهوم‌سازی‌های بدیع، به شکلی علمی نشان دهد (سریع‌القلم، ۱۳۸۶: ۱۰).

‌بنابرین‏ در این فصل از پژوهش، که مربوط به کلیات تحقیق است، به طرح مسئله پژوهش، سوال‌ها و اهداف آن و ارائه تعریفی مقدماتی از گرایش­های سیاسی و عدالت- به­عنوان ارزشی اجتماعی- خواهیم پرداخت.

نکته قابل ذکر این است که در رابطه با احساس عدالت و گرایش­های سیاسی، مطالعات محدودی- خصوصاًً در ایران- انجام شده است. ‌بنابرین‏ در پیشینه تحقیقات در ایران، صرفاً پایان‌نامه­ ها مورد واکاوی قرار خواهند گرفت. تعداد معدودی مقاله پژوهشی نیز به طور مجزا درباره عدالت اجتماعی و یا در رابطه با گرایش سیاسی نگاشته ‌شده‌اند که به دلیل ارتباط محدود با مسئله پژوهش حاضر از ذکر آن­ها اجتناب گردید. کتاب­هایی نیز در زمینه سنجش ارزش­ها و نگرش­ها- برگرفته از پیمایش­های اجتماعی (نظیر محسنی، ۱۳۷۹)- نگارش یافته که متاسفانه حتی در بخش ارزش­های اجتماعی نیز به عدالت نپرداخته­اند، همچنین گرایش­ها نیز مورد بی­توجهی واقع ‌شده‌اند. البته در پیمایش ارزش­ها و نگرش­های ایرانیان در سال ۱۳۷۹ این موضوع مورد بررسی قرار گرفته است که به دلیل جنبه صرفاً آماری مباحث، از آوردن آن نیز پرهیز کردیم. در بخش پژوهش­های خارجی نیز صرفاً مقالات پژوهشی مورد بررسی قرار گرفت.

۲-۱ طرح مسئله

در جوامع مدرن و پیچیده امروزی یکی از مهمترین نهادهای اجتماعی، نهاد یا نظام سیاسی است که نقش تعیین کننده ­ای در همه ابعاد جامعه ایفا می‌کند؛ در نتیجه از جوانب مختلف، زندگی انسان­ها را تحت تأثیر قرارمی­دهد. به عنوان مثال، یکی از مهم­ترین نقش­های نظام سیاسی کنترل و توزیع منابع کمیاب اقتصادی و سیاسی در جامعه است، اما سیاست­های اتخاذ شده دولت­ها در این موارد، همه اقشار و طبقات جامعه را یکسان تحت تأثیر قرار نمی‌دهد: این سیاست­ها به بعضی از اقشار جامعه سود فراوانی رسانده، برخی دیگر را تحت فشار قرار می­دهد. این وضعیت، اقشار و طبقات جامعه را به واکنش وامی­دارد، به طوری­که برخی از افراد، از سیاست­ها و برنامه ­های دولت بسیار خشنود و راضی شده و نگرش و گرایش مثبت نسبت به آن نشان داده و از آن طرفداری می‌کنند. اقشار دیگر که سیاست­های دولت به آن­ها کمتر نفع می‌رساند، یا حتی آن ها را تحت فشار قرار داده و به آن­ها آسیب می­رساند از نظام سیاسی ناراضی شده و نگرش یا گرایش منفی نسبت به آن نشان می‌دهند. گروه ­های اخیر ممکن است احساس تبعیض و بی‌عدالتی کرده، خواهان تغییر در سیاست­های دولت و یا حتی خود نظام سیاسی شوند.

در نتیجه، اقشار مختلف جامعه در اثر سیاست­های مربوط به نحوه توزیع منابع و عوامل متعدد دیگر به گرایش­های سیاسی مختلفی نظیر اصلاح‌طلبی، محافظه ­کاری و افراط­گرایی تمایل می­یابند، که رفتارهای شهروندان را متأثر می‌سازد. بر همین اساس، مطالعه گرایش­های سیاسی مردم برای مجریان و دست­اندرکاران برنامه­ ریزی اجتماعی اهمیت و فایده چشمگیری دارد. علاوه بر این، به منظور پیش‌بینی رفتار شهروندان نیز مطالعه گرایش­های سیاسی آنان اهمیت بسزایی دارد. به علت همین گرایش‌های مختلف است که در جوامع امروزی احزاب و گروه ­های سیاسی مختلفی با گرایش­ها و ایدئولوژی­های سیاسی مختلف چون احزاب رادیکال، اصلاح طلب و محافظه کار و غیره شکل می‌گیرد و بخشی از مردم از هرکدام از آن­ها طرفداری می‌کنند.

همان­طور که گفته شد، عوامل متعددی بر شکل­ گیری گرایش سیاسی افراد تاثیرگذارند: عواملی چون سن، جنسیت، تمایل به سنت­گرایی/تجدد، نوع رسانه­های مورد استفاده، گروه ­های مرجع و عوامل متعدد دیگر بر نوع گرایش سیاسی افراد نسبت به نظام سیاسی حاکم، که همه آن­ها در یک تحقیق قابل بررسی نمی ­باشد. از این­رو تمرکز پژوهش حاضر بر احساس عدالت و تأثیر آن بر گرایش­های سیاسی افراد است. به عبارت دیگر، متغیر مستقل اصلی پژوهش احساس عدالت از سوی مردم و متغیر وابسته اصلی انواع گرایش‌های سیاسی افراد است.