در فصل اول این پروژه تحقیقاتی به مقدمه و ضرورت های تحقیق پرداخته شده است.
در فصل دوم از اهمیت رنگزاهای طبیعی، تقسیم بندی رنگزاهای طبیعی، روش های نوین رنگرزی، روش های مختلف استخراج و تعاریفی از امواج مافوق صوت، رنگزای روناس و وسمه گفته شده است و در آخر نیز، اهمیت تحقیق و سابقه آن شرح داده شد.
در فصل سوم، روش های آزمایشگاهی، از جمله: استخراج رنگ از رنگزای روناس، سفید گری پشم، دندانه کردن کالای پشمی و رنگرزی با رنگزای استخراج شده از ریشه روناس شرح داده شد. همچنین روش استخراج و رنگرزی با رنگزای وسمه بیان شده است. در ادامه توضیحات آزمایشات ثبات نوری و شستشویی، انجام تست های FTIR ، SEM ، K/S و مولفه های رنگی به کمک دستگاه های مختلف عنوان گردیده است.
در فصل چهارم و پنجم به نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات پرداخته شده است.
فصل دوم
ادبیات تحقیق
۲- ۱ اهمیت رنگزاهای طبیعی
مقوله رنگ در طبیعت دارای اهمیت فراوانی است و بشر بیش از پیش می کوشد که همه لوازم زندگی خویش را با رنگ های گوناگون که در طبیعت وجود دارد، هماهنگ کند و زینت دهد “حیاتی،۱۳۸۴،ص ۲ – ۳ “. رنگ آمیزی در میان مردم فلات ایران سابقه ای دیرینه دارد، هر چند که از نقطه آغاز آن بی خبریم؛ اما می توان گفت اقوام اولیه در برخورد با گیاهانی که دارای مواد و مایعات رنگین بوده اند توانسته اند وسایل خاصی از لوازم زندگی را رنگ آمیزی کنند.
با گذشت زمان و رسیدن به عصر حاضر پای رنگ های شیمیایی به ایران باز شد و این تجربه نخستین بار با بهره گرفتن از رنگ های جوهری و گروهی از رنگ های اسیدی قوی، که در برابر نور و شستشو دوام زیادی ندارند، به کار گرفته شد “جهانشاهی افشار،۱۳۷۵، ص۱۲ ، ۱۵”. رنگ های طبیعی رنگزاهای حساسی هستند که در ساختار آنها، مولکول رنگی متفاوتی وجود دارد که پس از گذشت زمان شیدهای مختلف آنها در اثر نور خورشید ظاهر می گردد؛ در حالی که رنگ های شیمیایی صرفا از یک مولکول شیمیایی سنتز شده به وجود آمده اند که در اثر نور خورشید (با توجه به ثبات آنها در برابر نور) به سمت بی رنگی متمایل می شوند “حیاتی،۱۳۸۴،ص ۲- ۳ “. رنگ های طبیعی در برابر نور، اکسیداسیون و مواد قلیایی به تدریج روشن تر و پخته تر می شوند و حالت نرم و مخملی به خود می گیرند که این مسأله هرگز در مورد رنگ های شیمیایی دیده نمی شود. رنگ های شیمیایی دارای جلوه ای تند و فلز گونه هستند و در دراز مدت تیره و کدر می شوند در حالیکه رنگ های طبیعی هرچند در ابتدا تیره هستند ولی با گذشت زمان جلا می یابند “مجله قالی ایران،۱۳۸۴، ص۳۲، ۳۴ “.
دیگر آنکه رنگ هایی که ما آنها را طبیعی می نامیم (عمدتا گیاهی)، غالبا از موادی فراهم می شوند که در ایران به وفور به دست می آیند “حیاتی،۱۳۸۴، ص ۲-۳”. سرزمین ایران دارای موقعیت منحصر به فرد و هوای چهار فصل با گستردگی عرضی نسبتا مناسب است و آب و هوای گرم و خشک، معتدل، مرطوب و کوهستانی را تواما داراست و از این بابت دارای موقعیت ویژه ای است. وجود گیاهان خودرو و امکان کاشت و تکثیر این گیاهان صنعتی، به خصوص گیاهان رنگدار و معادن غنی، ایران را به صورت کشوری ثروتمند در آورده که متأسفانه به دلایل متعدد و وابستگی به صنایع شیمیایی بهره برداری مناسبی از آن نشده است. به علاوه استفاده از مواد شیمیایی اثرات نامطلوبی بر انسان می گذارد که در صورت استفاده از مواد طبیعی به هیچ وجه مشاهده نمی شود. همچنین استفاده گسترده و بی رویه از مواد و رنگ های شیمیایی موجب آلودگی شدید محیط زیست می شود. در حالی که به سادگی می توان از بسیاری گیاهان خودرو، که قابلیت رنگدهی دارند، آنچنان استفاده کرد که هیچ گاه با این ضایعات و خطرات مواجه نشد و همچنین با پرورش، کشت و آموزش روش های کاشت و برداشت آنها، در ترویج و احیای این گیاهان پر ارزش همت گماشت “جهانشاهی افشار،۱۳۷۵، ص۱۲ – ۱۵”.
از ویژگی های مردم امروزی طبیعت گرایی است. این گرایش پس از مدتها تجربه صنعتی شدن و زندگی شهری به وجود آمده است. فرش کالایی است که طرح آن از طبیعت گرفته شده و هرچه نقش طبیعت در آن پر رنگ تر باشد، زیباتر و جذاب تر به نظر می رسد. نخ پشمی به کار رفته در فرش نیز به دلیل طبیعی بودن با روح و جسم انسان سازگار است. به این ترتیب رنگ طبیعی نیز آرامش بخش تر و دلنشین تر است “منتظر و همکاران،۱۳۸۸،ص ۱، ۲”. یکی از علل مرغوبیت و معروفیت قالی ایران زیبایی و ثبات و دوام رنگ های آن است. رنگرزی مواد مورد نیاز فرش بافی کاری است که هم نیازمند ذوق و دید هنری است و هم دقت کار آموز صنعتی را می طلبد. اساتید رنگرزی در فرش با بهره گرفتن از مواد رنگرزی سنتی از قبیل پوست گردو ، روناس، پوست انار و دیگر مواد مشابه کم قیمت رنگ های ثابت ترکیبی را به وجود می آورند که صدها سال از گزند نور و هوا و دیگر عوامل طبیعی مصون مانده و هرقدر به عمر و فرسایش افزوده شود بر درخشش و جلای آن بیفزاید “جهانشاهی افشار،۱۳۷۵، ص۱۲ – ۱۵”.
با توجه به زیبایی و ثبات رنگهای طبیعی در فرش دستباف ایران، احیاء دوباره و استفاده از رنگهای طبیعی از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد. از مزایای استفاده از رنگزاهای طبیعی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- تنوع رنگی: تنوع و گستردگی رنگی تنالیته های مواد رنگزا طبیعی به خصوص در کنار دندانه های مختلف در حد اعجاز مطرح است، در بسیاری از کارگاه های رنگرزی طبیعی رنگرزان با تجربه صرفا با بهره گرفتن از دو، سه نوع مواد رنگزا شیدهای رنگی بسیار زیبایی را به دست می آورند و در واقع تنوع رنگی در ذات مواد رنگزای طبیعی نهفته است. برگ، میوه و ریشه گیاهانی که از آنها به عنوان رنگدانه استفاده می شود به دلایل مختلفی همچون اقلیم، ژن گیاهی و عمر گیاه و ده ها عامل طبیعی دیگر دارای قدرت و شید رنگی متفاوتی هستند.
۲- عدم کپی برداری: بین رنگینه های موجود در یک منطقه و رنگبندی طرح ها و نقش های قالی آن منطقه پیوندی بس عمیق وجود دارد. بخش قابل توجهی از این موضوع مربوط به رنگزاهای طبیعی است که نخست به صورت منطقه ای هستند و شما می توانید با مشاهده رنگهای کاربردی در قالی یک منطقه، گیاهان رنگی منطقه را تا حد قابل توجهی پیش بینی کنید. دوم تنوع قدرت و شید رنگی باعث شده است که تنوع در تولید قالی شکل بگیرد.
۳- ثبات در حد ضرورت و شفافیت دراز مدت: مواد رنگزای طبیعی با ثبات شستشویی متوسط تا خوب باعث می شود که رنگ تغییر یافته و به مرور زمان شاهد ملایم شدن و شفافیت رنگ طبیعی باشیم. بخشی از این شفافیت رنگی مدیون پلی ژن بودن رنگدانه های طبیعی است. به طور مثال هنگامی که آلیزارین موجود در روناس به هر دلیل از بین می رود کروموفور گارانسین^[۱۵] ظهور می کند.
۴- روش آسان رنگرزی قالی: رنگرزی خامه قالی راحت و آسان می باشد و به عبارتی امکان بروز نایکنواختی از قبیل دو رنگی و رگه دار شدن در خامه قالی به هنگام رنگرزی ضعیف است. این در حالی است که در رنگرزی با رنگهای سنتزی مرغوب همچون اسیدی ضعیف و خنثی به لحاظ آنکه رنگرز ما تسلط کافی و دانش فنی آن را ندارد بر این تصور است که اینگونه مواد پست بوده و متأسفانه ازگروه رنگزا اسیدی قوی به عنوان بهترین گروه استفاده می کند بنابر این ملاحظه می شود که به طور عمده مصرف مواد رنگزای سنتزی از این گروه است.
۵- افزایش ارزش افزوده: یکی از دلایل وجه تمایز قالی ایران از قالی سایر کشورهای رقیب رنگهای طبیعی آن بوده است، دوم استفاده از مواد رنگزا طبیعی در دراز مدت باعث شده که قیمت دستبافته ها افزایش پیدا کند.
۶- عدم تأثیرات سو بر محیط زیست: استفاده گسترده و بی رویه از مواد و رنگهای شیمیایی موجب آلودگی محیط زیست می شود که رسانه های گروهی بارها از خطرات آن سخن گفته اند در حالی که به سادگی می توان از بسیاری گیاهان خودرو، که قابلیت رنگدهی دارند آنچنان استفاده کرد که هیچ گاه با این ضایعات و خطرات مواجه نشده و همچنین با پرورش و کشت و آموزش و روش های کاشت و برداشت آنها در ترویج و احیای این گیاهان پر ارزش همت گماشت.
۷- صرفه اقتصادی: استفاده از رنگهای گیاهی نتایج اقتصادی و اجتماعی متعددی در پی خواهد داشت؛ “مجله قالی ایران،۱۳۸۳،ص ۱۸ – ۲۲” که مهمترین آنها عبارتند از :

1. 1. توسعه و احیای زمین های بایر و کشت گیاهانی که مصارف صنعتی دارند .

1. 1. ایجاد اشتغال .

1. 1. جلوگیری از آلودگی های ناشی از کاربرد مواد شیمیایی .

1. 1. صرفه جویی ارزی و ارزش صادراتی “جهانشاهی افشار،۱۳۷۵، ص ۲۲ ،۲۳”.

تا پیش از سال ۱۹۹۰ تمایل مصرف کنندگان به سمت رنگرزی با رنگزاهای مصنوعی پیش می رفت ولی بعد از سال ۱۹۹۰ شواهد زیادی وجود دارد که حاکی از تمایل زیاد بازار جهانی فرش دستباف به رنگزاهای گیاهی است “منتظر و همکاران،۱۳۸۸، ص۷۱،۷۸”. در نهایت آنکه دنیا همچنان خواستار فرش هایی است که هنوز خاطره رنگ های دلنشین گیاهی آنها را از یاد نبرده است “حیاتی،۱۳۸۴، ص ۲ – ۳”. رنگرزی با رنگهای گیاهی و نیز الیاف رنگ شده ی آن از لحاظ سلامت و بهداشت به مراتب از رنگهای شیمیایی بهتر بوده، چه به ظاهر رنگهای مضر شیمیایی خطراتی برای انسان ها در بر داشته اند. بنابراین رنگرزی با گیاهان رنگده با توجه به تعیین کیفیت و ثبات به دست آمده آنها نه تنها برای نسل حاضر و آینده کشور مطمئن خواهد بود، بلکه در گروه هایی که به نحوی با رنگها سروکار دارند این اطمینان را به وجود خواهد آورد که از طرف این قبیل مواد، مورد تهدید قرار نخواهند گرفت. ملموس ترین اثر مفید کاربرد نتایج این نوع تحقیقات، بازگردان کیفیتی ممتاز به فرش های دستباف ایرانی و در نتیجه در دست گرفتن بخش وسیع تری از بازار فرش جهانی خواهد بود “امیری،۱۳۸۶، ص ۱۵ – ۱۶”.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

بنابراین با انجام تحقیقات به منظور آسان سازی فرایند رنگرزی طبیعی، معرفی دندانه های دوستدار محیط زیست، بهبود کیفیت تولید مواد رنگزای طبیعی، یافتن روش های نوین برای تهیه رنگزاهای طبیعی با بهره گرفتن از کشت جلبک ها و شناسایی گونه ها و تفاله های گیاهی ناشناخته حاوی درصد بالایی از مواد رنگزا و شناسایی خصوصیات ویژه رنگزاهای طبیعی می توان به استفاده بیشتر و بهتر از رنگزاهای طبیعی کمک کند “منتظر و همکاران،۱۳۸۸، ص۷۱ ، ۷۸” .
۲- ۲ تقسیم بندی رنگزاهای گیاهی
رنگ نخستین عاملی است که در یک تخته فرش به چشم می خورد، مواد رنگزای طبیعی از منابع گوناگونی تهیه می شوند، این مواد یا به صورت محلول تهیه می شوند و یا به صورت پودر که در ترکیب با مایعات به حالت محلول قابل استفاده می شوند. به طور کلی مواد رنگزای طبیعی بر اساس منبع استخراج به سه دسته زیر تقسیم می شوند :
۱- گیاهی : که از بخش های مختلف گیاه حاصل می شوند: روناس، اسپرک، پوست گردو، نیل، …
۲- حیوانی : قرمزدانه، صدف ارغوان
۳- معدنی : خاک سرخ، سولفات مس، …
گیاهان رنگدار در طبیعت بسیار زیادند، بشر در طول حیات خود آنها را شناخته و مورد استفاده قرار داده است، هر یک از گیاهان ممکن است به صورت مستقل، رنگی داشته باشند که آن را به لحاظ کیفیت طبیعی اش با درجات مختلف به رنگهای متعددی تقسیم کرده و در رنگرزی از آنها بهره مند می شوند، مثل ریشه گیاه روناس که می توان با درجات مختلف (غلیظ و روشن) از آن استفاده کرد. برخی از گیاهان نیز دارای رنگهای ضعیفی هستند که رنگ آنها را با رنگ های دیگر به صورت ترکیبی باید استفاده کرد.
با این همه باید به این نکته توجه داشت که همه گیاهان رنگدار در رنگرزی الیاف پشم قابل استفاده نیستند، زیرا رنگ این گروه گیاهان به راحتی و به خوبی جذب الیاف پشم نمی گردند، اگر بنا به دلایلی رنگ آنها مورد استفاده قرار گیرند، طبیعت آنها به گونه ای است که رنگ پایداری بدست نمی آید، گاهی رنگ این قبیل گیاهان ممکن است در مقابل شستشو و یا سایش دارای ثبات باشند ولی ممکن است در مقابل تابش نور خورشید مقاومت نداشته باشند و کیفیت خود را ببازند نظیر زردچوبه، بنابراین باید از گیاهانی در فن رنگرزی استفاده شود که پایداری آنها در مقابل شستشو و هم در مقابل تابش نور خورشید و استفاده زیر پا به اثبات رسیده باشد “وکیلی ،۱۳۸۲، ص ۱۵ – ۱۶”.
تاریخچه تعداد زیادی از مواد رنگزا با توسعه تکنیک های رنگرزی در هم پیچیده است “دین، جنی، ۱۳۸۵، ص۱۳ – ۱۴”. در یک تقسیم بندی کلی رنگ های طبیعی را می توان به دو گروه اصلی رنگ های مازوج دار و رنگ های بدون مازوج تقسیم نمود. رنگ های مازوج دار به دلیل وجود مواد تاننی در آنها، نیازی به استفاده از دندانه به منظور افزایش جذب به الیاف و یا افزایش ثبات ندارند؛ بلکه استفاده از دندانه در آنها فقط خاصیت پلی ژنیتیکی دارد. کاربرد آنها بسیار ساده است. این مواد رنگزا غالبا سرشار از تانن هستند، این رنگزاها عبارتند از :پوست انار، پوست گردو، بلوط، هلیله، سماق، بنه، اکالیپتوس، گزنه و … “جهانشاهی افشار،۱۳۷۵، ص ۱۰۲”.
رنگ های بدون مازوج رنگ هایی هستند که یا آنها مواد تاننی وجود ندارند و یا مقدار آنها خیلی کم است این رنگها را می توان به دو گروه تقسیم بندی نمود: رنگهایی که اساسا جذب پشم نمی شوند و یا مقدار جذب آنها بسیار ناچیز است و نیز رنگ هایی که جذب الیاف پشم می شوند ولی ثبات آنها بسیار ناچیز است. پس رنگ های گروه دوم یعنی رنگ های بدون مازوج، به منظور افزایش جذب و افزایش ثبات رنگی نیاز به استفاده از دندانه دارند. مواد رنگی بدون مازوج عبارتند از: روناس، اسپرک، نیل، انگور عسکری، وسمه، گلرنگ، پوست پیاز، سرخس عقابی، گل بابونه، برگ درخت توت، گل جعفری، برگ انجیر، گیاه گندل، غوزه پنبه، خون سیاوش و … “جهانشاهی افشار،۱۳۷۵، ص ۲۶”.
دسته سوم را می توان گیاهان رنگزا غیر مرسوم نام گذاری کرد که به دلایل مختلفی مانند هزینه بالا استفاده از آنها یا نداشتن ثبات و … کمتر از آنها استفاده می شود. این گیاهان عبارتند از: گئیما، شوند، لرگ، زعفران، تیره سرخاب و … “جهانشاهی افشار،۱۳۷۵، ص ۱۳۴”.
۲- ۲- ۱ تقسیم بندی مواد رنگزای گیاهی بر اساس قسمت های رنگده
رنگ در همه قسمت های یک گیاه وجود ندارد “وکیلی،۱۳۸۲، ص۱۷”. این مواد رنگزا را می توان از گل، برگ، پوست، ریشه، قلب (مغز) چوب، میوه و دانه گیاهان استخراج کرد.گاهی مواقع نیز ممکن است تمامی قسمت های یک گیاه در رنگرزی مورد استفاده قرار بگیرد و یا یک قسمت از گیاه دارای خاصیت رنگزایی باشد. جدول شماره (۲-۱) تقسیم بندی گیاهان بر اساس بخش های رنگده را نشان می دهد “دین، جنی،۱۳۸۵ ، ص۱۶”.
جدول۲- ۱٫تقسیم بندی گیاهان رنگزا بر اساس قسمت های رنگده

قسمت های رنگده

گیاه