فرهنگ ایثار و شهادت با اثرگذاری بر فضای فکری و ذهنی جوانان، باعث می شود دو نسل قدیم و جدید درک مشترکی از جامعه و نیز فلسفه زندگی پیدا نمایند. همچنین این فرهنگ متعالی باید بازتولید^[۹] شود، در غیر این صورت محدود شده و کاربرد آن در عصر حاضر و آینده کمتر خواهد شد. اما اگر در این بازتولید، فرهنگ سازی مطلوبی صورت گیرد و بستر مناسبی برای نهادینه سازی آن فراهم شود، از طرفی فرهنگ ایثار و شهادت را به نسل امروز منتقل کرده ایم و مناسبات نسلی را برقرار نموده ایم و از طرفی دیگر، فرهنگ نوینی از ارزش های ایثار و شهادت را تضمین نموده ایم. از این رو نظام تعلیم و تربیت رسمی کشور، بایستی شکوفایی و پرورش این عناصر بنیادین را سرلوحه اهداف و برنامه های خود قرار دهد (شاهین، چشمه سهرابی، ۱۳۸۷: ۴۲۳).

با عنایت به موارد فوق، از جمله اهدافی که می توان برای آموزش و پرورش برشمرد، رشد فضایل اخلاقی دانش آموزان بر پایه تعالیم اسلام است. مدرسه وظیفه آماده کردن نسل جدید را برای جامعه امروز برعهده دارد. امروزه بسیاری از افراد در رویارویی با مسائل زندگی، فاقد توانایی‌های لازم و اساسی هستند و همین امر آنان را در مواجهه با مسائل و مشکلات روزمره آسیب پذیر نموده است. نوجوانان و جوانان برای مقابله با فشارهای موقعیت های مختلف به کارکردهایی نیاز دارند که آنان را در کسب این توانایی ها تجهیز نماید، لذا می توان با تأکید بر فرهنگ ایثار و شهادت، فرصت هایی را برای رشد اخلاقی دانش آموزان فراهم نمود تا نوجوانان و جوانان علاوه بر کسب توانایی‌های خواندن، نوشتن، حساب کردن و … مفاهیم این فرهنگ را فرا بگیرند و در خود نهادینه سازند تا با بهره گیری از آن در زندگی خود، توان ایستادگی و مقابله با مسائل را دارا باشند (جمشیدیان و همکاران، ۱۳۸۷: ۲۹۴).

معمولاً با دو رویکرد^[۱۰] می توان به طرح موضوع فرهنگ ایثار و شهادت در نظام آموزشی پرداخت. نگاه اول آن است که هدف نظام آموزشی، آشنا کردن دانش آموزان با مفهوم، ابعاد و مصادیق مقوله مذکور است. به بیان دیگر شناخت فرهنگ ایثار و شهادت موضوعیت دارد. در نگاه دوم، هدف از طرح این مقوله در نظام آموزشی، نایل ساختن دانش آموزان به مجموعه ای از فضائل اخلاقی و نهادینه سازی این فرهنگ در مدارس و دانش آموزان است. با پذیرش نگاه دوم، طرح موضوع فرهنگ ایثار و شهادت به مثابه ابزاری است که می‌تواند به تحقق اهداف نظام آموزشی یاری رساند (هاونگی، ۱۳۸۹: ۳۹۸ – ۳۹۷).

۱-۲٫ بیان مسئله

فرهنگ، اساس و بنیاد پیشرفت و تعالی انسان ها و نشان دهنده اصالت یک ملت است. در تمام جوامع بشری، ارزش هایی وجود دارد که بنیان اصلی فرهنگ آن جامعه را شکل می‌دهند. اهمیت و جایگاه این ارزش ها به گونه ای است که هر ملتی، هویت و حیات اجتماعی و سیاسی خود را در پای بندی و احترام به آن ها و انتقال کامل آن به نسل های آینده می‌داند. فرهنگ ایثار و شهادت یکی از این ارزش هاست که در تمام جوامع دارای ارزش و جایگاه ویژه ای است و به عنوان یک فرهنگ رشد یافته و مترقی، جزء برترین مفاهیم الهی و در نتیجه والاترین و بهترین ارزش هایی است که یک فرد متعهد و پای بند به ملاک های انسانی و اخلاقی می‌تواند به آن مقام دست یابد (رجبعلی، ۱۳۸۵: ۴۹).

دین مبین اسلام به عنوان کامل ترین و جامع ترین دین الهی به گونه ای نازل شده است که قابلیت و استعداد ایجاد و شکوفایی عمیق ترین فرهنگ ها را در همه اعصار و زمان ها دارد. در این میان، فرهنگ ایثار و شهادت ارتباطی تنگاتنگ با آموزه های دین دارد و در حقیقت، باید اذعان نمود که اگر این فرهنگ آرمانی و بلند نبود، هیچ گونه حرکتی برای شکل گیری نظام اسلامی و تداوم آن، به وجود نمی آمد. فرهنگ ایثار و شهادت دو ثمره ارزشمند و متعالی مکتب الهی و یک الگوی عملی و کاربردی کامل برای تکامل همه انسان هاست و هر فرد و جامعه ای دارای آن باشد، هیچ گاه طعم شکست و ذلت را نخواهد چشید و سعادت و پیروزی را قرین خویش ساخته است (فهیمی، ۱۳۸۷: ۵۳۹).

لازمه برخوداری جوامع و تحقق بخشیدن و گسترش دادن این دو مقوله ی با ارزش و معنوی، جز از طریق تعلیم و تربیت خواه رسمی یا غیررسمی ممکن نیست. از آن جا که آموزش و پرورش مهم ترین نهاد رسمى جامعه است که در کنار خانواده، عهده دار تعلیم و تربیت کوکان و نوجوانان از سطوح پیش دبستانى تا پایان دوره ى آموزش متوسطه است، همگان انتظار دارند که نهادها و مؤسسات آموزشی در تعمیق آرمان های بزرگ بشری و برآوردن نیازهای گوناگون که برخاسته از وضعیت های پیچیده زندگی است، نقش مؤثرتری ایفا نمایند (عشقی مطلق، ۱۳۸۰: ۶۸).

از آن جا که مقوله‌ ایثار و شهادت نیز جزء ارزش ‌های بنیادین جامعه‌ اسلامی ایران است و انتقال چنین ارزش ‌هایی همواره جزء سیاست ‌های کلان فرهنگی کشور بوده است، بدین ترتیب از نظام آموزشی کشور به ‌عنوان بزرگ ترین نهادی که وظیفه انتقال فرهنگ و ارزش‌ها را بر عهده دارد، انتظار می‌رود ضمن پیروی از سیاست ‌های فرهنگی کشور، پیشرو در این حرکت فرهنگی نیز باشد. ‌بنابرین‏ چنانچه جامعه ‌ای حاکمیت جو ایثار و شهادت بر فضای فرهنگی کشور را مهم می‌داند باید نظام آموزشی خود را به ‌گونه ‌ای سازماندهی کند که خروجی هزینه ‌ها و تلاش ‌های انجام شده در آن، جوانان خود ساخته و با هویتی باشند که به خوبی فرهنگ ایثار و شهادت را شناخته و به نیکی آماده کوشش و فداکاری در راه آن بوده و تا پای جان از آن دفاع نمایند (بهالگردی، سعیدی رضوانی، صحافیان، ۱۳۸۷: ۲۵۰).

لذا با توجه ‌به این که مدرسه آیینه ارزش های حاکم بر جامعه و به تعبیری منعکس کننده ساختار ارزش های آن است، باید مفاهیم و ارزش های فرهنگی جامعه خویش را به دانش آموزان انتقال دهد، تا آنان بیش از پیش با ارزش ها و فرهنگ جامعه خویش آشنا شوند و نسبت به حفظ آن ها پایبند باشند. در این میان، جایگاه و نقش معلمان به دلیل داشتن ارتباط مستقیم با دانش آموزان شاخص تر از بقیه است. آن ها با رفتار و گفتار خود و نوع آموزشی که در کلاس ارائه می‌دهند، می‌توانند تحولات عظیم و شگرفی را در وجود دانش آموزان ایجاد کرده و الگوی مناسبی برای آن ها در زمینه شکل گیری ارزش ها باشند (کمالی کارسالاری، ۱۳۸۶: ۵۳).