۳- برخى از دو سوره‏ها مکررا نازل شده چنانکه گفته می‌شود که سوره حمد دو مرتبه نازل شده یکمرتبه در مکه و یکمرتبه در مدینه….^[۵۹۲]
قبلا گفتیم که سید قطب در مقدمۀ هر سوره درباره مکی یا مدنی بودن آن نظر می‌دهد و به بررسی روایات و نقد دیدگاه های دیگر مفسران می‌پردازد. واینکه سیاق آیات، مهمترین معیار وی درباره مکی یا مدنی دانستن آیات و سور قرآن است. چون وی معتقد است که‌ایات و سوره‌ها در شرایط و موقعیت‌های خاص و مطابق با نیازهای جامعه‌انروز نازل شده‌اند و یافتن و فهم آن شرایط ما را در فهم صحیح‌تر و دقیق‌تر آیات کمک می‌کند.^[۵۹۳] و عموماً هر موضوعی را از جوانب گوناگون و در مجالهای مختلف مورد بررسی و توجه قرار می‌دهد.^[۵۹۴]
بطور مثال در مقدمۀ سورۀ عنکبوت، کل سوره را مکّی میداند ودیدگاه کسانی را که معتقدند برخی از آیات آن مدنی است با کمک سیاق آیات و استدلال ردّ نموده‌ است.
سورۀ عنکبوت مکّی است. بـعضی از روایــات بیان میدارندکه یازده ‌آیۀ نخستین، مدنی هستند. چرا کـه «جهاد» و «منافقین» در آنها ذکر شده‌است. و لیکن ما ترجیح می‌دهیم کـه‌ایـن سوره جملگی مکّی است. دربارۀ سبب نزول آیۀ هشتم گفته‌اند به مناسب ایـمان آوردن سـعد پسرابی‌وقاص نازل گردیده‌است، همانگونه‌که خواهد آمده پـذیرش اسلام سـعد پسر ابی‌وقّاص هم در مکّه بوده‌است و جای جدال و ستیز نیست. آیۀ هشتم هم جزو آیات یازده گانهای است که گفته ند مدنی هستند. بدین جهت ما ترجیح می‌دهیم که‌همۀ این آیات مکّی است. توضیح ذکر جـهاد در ایـن سوره، ساده‌است. این سوره در صـدد ذکـرجهاد بـا مسأله برگرداندن مومنان از دین است. یعنی جهاد نفس مراد است و بـاید نـفس شکیبابی ورزد واز دیـن برگردانده نشود. این هم در سیاق سوره پیدا و روشـن است.^[۵۹۵]
بنابراین در روش تفسیرى مفسر فى ظلال، تعیین مکى یا مدنى بودن آیات و سوره‏هاى قرآن، اولین گام در راه دستیابى به فضا و شرایط تاریخى نزول قرآن با دیگر ویژگیهاى ممتاز آن است.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

سید قطب به عنوان یکى از مُصلحانى که در صدد دمیدن روح تجدید حیات اسلام برآمده و در اندیشه ‌احیاء روحیه بازگشت به قرآن و تعالیم آن بوده‌است، بر تشخیص و تعیین آیات مکى و مدنى جهت تأمین این هدف بزرگ تأکید ورزیده و در سر آغاز همه سوره‏هاى قرآن، و پیش از تفسیر آیات آنها، این موضوع مهم را مطرح و نظریات مختلف را مورد توجّه و تأمّل قرار داده و به صورت مستدل به ردّ یا پذیرش آنها پرداخته‌است. چون معتقد است که شناخت آیات مکى و مدنى از اهمیت زیادی برخوردار است بطوری که برخى از قرآن شناسان نیز بر این باورند که:
« سزاوار است مسیر اصلى پژوهش علماى اسلامى براى دستیابى به مراحل مختلف پیشرفت و گسترش اسلام، همین موضوع باشد! تا از این طریق، محققان و صاحب نظران چگونگى گام‏هاى حکیمانه قرآن را به‌هنگام همراهى با وقایع، حوادث و شرایط جامعه نوبنیاد اسلامى باز شناسند».
سیّد علاوه بر اینکه با کمک سیاق، مکّی یا مدنی بودن آیات و سوره‌ها را مشخص می‌کند، اختلاف موجود در این زمینه را نیز با همین معیار برطرف کرده‌است.
بطور مثال درباره سورۀ مبارکۀ هود بعد از مطرح کردن نظرات مفسران دیگر به نقد و بررسی آنها پرداخته‌است و تأکید می‌کند که تمامی‌آیات این سوره مکّی است چون سیاق آیات آنرا ثابت کرده و موضوع آن با موضوع کل سوره‌ها ی مکی مطابقت می‌کند.^[۵۹۶]
گاهی نیز با کمک سیاق آیات نظر خودرا در بارۀ مکی ویا مدنی بودن آیات وسوره‌ها تقویت می‌کند.
بطور مثال در ذیل آیۀ ۲۰سورۀ مبارکۀ انعام می‌نویسد: به نظر ما این آیه مکّی است. ذکر اهـل کـتاب در آن بدین شیوه، بیانگر این واقعیّت است که در رویاروئی با مشرکان، بدیشان گوشزد شود که‌این کتابی را که‌انکار می‌نمائید، اهل کتاب آن را مانند فرزندانشان می‌شناسند! واگر هم اغلب اهل کتاب بدان ایمان نمیآورند، بخاطر خود باختگی وزیانکاری آنها است. وکار آنان در این‌باره به کار مشرکانی شبیه‌است که خویشتن را باخته‌انـد و زیان دیده نموده‌اند و بدین لحاظ بـه‌ایـن آئین نگرویدهاند. سیاق قرآنی نیز در این آیه و همۀ آیه‌های بعد از آن، از مشرکان سخن میراند. که مکّی بودن این آیه را تقویت مینماید.^[۵۹۷]
بنابراین وی برای سوره‌های مکّی یک محور، که‌همان پی ریزی عقیده توحیدی بود مطرح می‌کند و
محور سوره‌های مدنی را نازل شدن شریعت و نقشه نظام اسلامی‌و احکام دین معرفی می‌کند.^[۵۹۸] و علت درک و فهم این مطالب همان سیاق آیات و سوره‌ها است که مفسر را در تفسیر آیات کمک می‌کند.
البته باید خاطر نشان کرد که مهمترین ملاکهای شناخت سوره‌ها وآیات مکی ومدنی بین دانشمندان علوم قرآنی از این قرار است که:
معیار زمان. بیشتر مفسرین معتقدند که معیار مکى یا مدنى بودن آیات وسور, هجرت پیغمبر اکرم(ص) از مکه به مدینه ‌است.
به عبارت دیگر هر سوره‏اى که پیش از هجرت نازل شده مکى و هر سوره‏اى که پس از هجرت نازل شده‌است مدنى به شمار مى‏رود، خواه در مدینه نازل شده باشد خواه در سفرها و حتى در مکه در سفر حج یا عمره یا پس از فتح، چون پس از هجرت بوده‌است، مدنى محسوب مى‏شود

1. 1. معیار مکان. هرچه در شهر مکه و پیرامون آن نازل شده مکى است و هرچه در مدینه و پیرامون آن نازل گردیده مدنى است، خواه پیش از هجرت یا پس از آن نازل شده باشد.

1. 1. معیار خطاب. هر سوره‏اى که در آن، خطاب به مشرکان مى‏کند مکى و هر سوره‏اى که در آن خطاب به مؤمنان مى‏کند، مدنى است.^[۵۹۹]

.تعیین مصداق با کمک سیاق
علامه(ره) در تفسیر برخی آیات، مصادیق آنرا با کمک سیاق تأیید و یا ردّ می‌کند و یا مفهوم عام یک آیه را به گروه‌ها و افراد کوچکتر اختصاص می‌دهد.
این موضوع اگر چه‌از لطافتها و ظرافتهای خاص خود بر خوردار است اما دقّّت و توجّه زیاد و هم چنین مانوس بودن و تسلّط به‌ همه مضامین قرآنی را می‌طلبد که ‌هر دو مفسر مورد نظر از عهدۀ این کار به خوبی برآمده‌اند. بطور مثال در ذیل آیه:
{مَا کاَنَ لِبَشَرٍ أَن یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتَابَ وَ الْحُکْم… }^[۶۰۰]
می‌نویسد: این آیات ازنظر سیاق، هم بهتر و هم آسانتر، با عیسی بن مریم (س) انطباق دارد تا با رسول خدا. ^[۶۰۱]
و یا در ذیل آیه:
{ یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ ادْخُلُواْ فىِ السِّلْمِ کَافَّهً وَ لَا تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ…}^[۶۰۲]
علامه ضمن توضیح و تفسیر واژه«سِلم» و عبارت «خطوات الشیطان» این گونه نتیجه می‌گیرد که: مراد از پیروی خطوات الشیطان، پیروی او در تمامی‌دعوتها یش به باطل نیست، بلکه منظور پیروی او است در دعوتهایی که به عنوان دین می‌کند…
و در ادامه می‌آورد که: و از خصوصیات سیاق کلام و قیود آن این معنا نیز استفاده می‌شود که خطوات الشیطان تنها آن گامهایی از شیطان است که در طریقه و روش پیروی شود.^[۶۰۳]
گاهی نیز اگر عبارتی یا کلمه‌ای داراى مصداق‌هاى متفاوت باشد، با کمک سیاق آیات براى آن، مصداق واقعى تعیین می‌کند.بطور مثال ذیل آیات؛
{إِنَّ الْانسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا…. وَ الَّذِینَ یُصَدِّقُونَ بِیَوْمِ الدِّین}^[۶۰۴]
می‌نویسد: تصدیق روز جزا, دو مصداق دارد: ۱٫ تصدیق لفظى و قلبى ۲٫ تصدیق عملى و عینى.
آنچه‌از سیاق شمردن اعمال صالحه بر مى‏آید این است که مراد از« تصدیق یوم الدین» این است که مصلین علاوه بر تصدیق قلبى روز جزا عملا هم آن را تصدیق مى‏کنند، به‌این معنا که سیره زندگیشان سیره کسى است که معتقد است هر عملى که‌انجام دهد به زودى در مورد آن بازخواست، و بر طبق آن جزا داده مى‏شود.^[۶۰۵]
مفسّر المیزان علاوه بر موارد فوق، نقش سیاق را در موارد مختلفی دخالت داده و برای تفسیر آیات استفاده نموده‌است، که مهمترین آنها بطور فهرست وار عبارتند از: تعیین زمان نزول آیات^[۶۰۶]،
مشخص کردن نوع اعراب کلمات^[۶۰۷]و پذیرش یا عدم پذیرش اسباب النزول^[۶۰۸]، تعیین یکی از قرائات در بین قرائات مختلف و.^[۶۰۹]..
مفسّر فی ظلال القرآن نیز گاهی با تکیه بر مقوله سیاق آیات، برای برخی از عبارات و اصطلاحات خاص قرآنی مصداق مشخصی معرفی می‌کند. بطوری که بدون استفاده‌ از آن، یافتن مصداق امری مشکل خواهد بود.بطور مثال در ذیل آیه ۱۴۲ بقره:
{سَیَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاس…. }^[۶۱۰]
می‌نویسد: از سیاق آیات و نیز حوادث و رخدادهای مدینه روشن می‌شود که منظور از«سفهاء»، همان نابخردان یهودی هستند همانطور هم که قبلاً گفتیم که‌هم ایشان بودند که در تغییر قبله سر و صدا کردند.^[۶۱۱]
ایشان هم چنین ذیل آیه ۱۴ سوره بقره:
{واذا وَ إِذَا لَقُواْ الَّذِینَ ءَامَنُواْ… إِلىَ‏ شَیَاطِینِهِمْ….}^[۶۱۲]
می‌گوید:از سیاق سوره و روند حوادث که در تاریخ زندگی پیامبر |اتفاق افتاده پیداست که مقصود از شیاطین، قوم یهود می‌باشد.^[۶۱۳]
پذیرش ویا عدم پذیرش بعضی تفسیرها در بارۀ آیات
یکی از کارکردهای سیاق در المیزان و فی ظلال القرآن عبارت است از شناساندن ناصواب بودن برخی از نظریه‌های تفسیری مفسران.
علامه گاهی آراء تفسیری از مفسران قدیم وجدید را که با سیاق آیات ناهمگون وناسازگار است مردود دانسته وبا کمک گرفتن از سیاق آیات به‌اثبات نظریۀ خود می‌پردازد.
بطور مثال ذیل آیات ۱۸۵- ۱۸۳ سورۀ مبارکۀ بقره بعد از تفسیر آیات وآوردن نظرات مفسران دیگر دربارۀ وجود نسخ حکم روزه برای روزه داران به شدت آنرا ردنموده‌است ومی‌نویسد: