۲-۳-۲ ساختار برنامه ریزی منطقهای در ایران
از عمر نظام برنامه ریزی در ایران که بر اساس برنامه ریزی بخشی پایهریزی شده است، حدود شش دهه می‌گذرد. نگرش بخشی به توسعه، به ویژه در چند دهه نخستین برقراری نظام برنامه ریزی توسعه در کشور، متأثر از دیدگاه‌های مطرح در جهان بوده است. اجرای برنامههای توسعه اقتصادی متکی بر رویکرد بخشی در ایران نیز مانند دیگر کشورهای جهان، منجر به عدم تعادل منطقهای، حاشیهای شدن برخی از مناطق، از دست دادن منابع و توانمندی‌های منطقهای و نابرابری‌های سرزمینی شده است. بررسی وضعیت کنونی کشور بیانگر آن است که تمرکزگرایی و غلبه بر رویکرد بخشی در برنامهریزیها روند توسعه کشور را دچار اخلال کرده است.
برخلاف رویکرد بخشی، آمایش سرزمین با رویکرد همه سو نگر در چارچوب توسعه فضایی، سعی دارد با پدیده عدم تعادل‌های منطقهای برخورد کرده و راهکارهای مناسب را برای تحقق توسعه متوازن همه‌جانبه و پایدار در سطح سرزمین، ارائه نماید. حرکت کشورهای در حال توسعه در مسیر توسعه پایدار، مستلزم توجه به سطوح منطقهای و محلی در برنامه ریزی توسعه است که در چارچوب نظام برنامه ریزی بخشی، به دلیل تمرکزگرایی، دستیابی به آن امکان‌پذیر نیست.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

در پی احساس چنین نیازهایی در فرایند توسعه پایدار و همه‌جانبه کشورهای جهان و از جمله ایران، مفاهیم، دیدگاه‌های نظری و روش‌های برنامه ریزی به تدریج متحول شده است تا ضمن پاسخ‌گویی به موضوعات جدید مرتبط با توسعه، پاسخگوی نیازهای برنامه ریزی در سطوح منطقهای و محلی از یک‌سو و سطوح فعالیتی از سوی دیگر باشد. برنامه ریزی فعالیت و سکونت در پهنه سرزمین در ابعاد گوناگون ملی، منطقهای و محلی و در زمینه‌های گوناگون و با رویکردهای جامع‌نگری، پایداری و استفاده از علوم و فنون جدید در برنامه ریزی توسعه و به منظور تحقق اهداف نوین توسعه، در سال‌های اخیر در جهان رواج یافته است. مطالعه تجربه کشورهای مختلف در رابطه آمایش سرزمین در سطوح مختلف، درس‌های ارزشمندی از نظر ضرورت توجه به ابعاد گوناگون اجتماعی، قومی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی برنامه‌ریزی به ما می‌آموزد. مطالعه دیدگاه‌های نظری مؤخر در این زمینه، ضرورت تعمق در اندیشه‌های توسعه بر اساس اصول پایداری، حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی، تکیه برنامههای توسعه منطقهای و آمایش سرزمین بر منابع انسانی، سرمایه‌های اجتماعی، دانش بومی و توسعه درون‌زا همزمان با تحکیم ارتباطات با جهان و ایجاد پیوندهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در چارچوب تعامل جهانی را بیش از پیش مطرح می‌سازد.
۲-۳-۳ جایگاه آمایش در نظام برنامه ریزی کشور
به لحاظ مفهوم، آمایش سرزمین ایجاد تعادل بین سه عنصر انسان، فضا و فعالیت تعریف شده و مقوله آمایش، تلفیقی از سه علم اقتصاد، جغرافیا و جامعهشناسی است. ظهور رویکرد آمایش سرزمین در نظام برنامه ریزی کشور، ماحصل ضرورتهایی بود که از دیرباز در نظام برنامه ریزی احساس میشد (نقوی، ۱۳۸۶: ۷۴)
آمایش سرزمین به عنوان بالادست‌ترین سند توسعه کشور از جایگاه خاصی در نظام برنامه ریزی کشور برخوردار است. اگر ابعاد مختلف برنامه ریزی توسعه در سطوح مختلف بررسی شود، جایگاه آمایش سرزمین در نظام برنامه ریزی ایران به روشنی مشخص خواهد بود. علاوه بر روابط افقی که در ارتباط میان نظام برنامه ریزی و نظام اجرایی کشور در قالب سطوح مختلف برنامه اعم از (بلندمدت، میانمدت و کوتاهمدت) وجود دارد، وجود ارتباط عمودی در درون نظام برنامه ریزی که جایگاه هر یک از سطوح برنامه را تبیین کرده و چگونگی تأثیرگذاری و تأثیرپذیری این سطوح را از یکدیگر تشریح میکند، ضروری است. بدون شناخت این نوع از روابط، درک کافی از نحوه عملکرد و وظایف مورد انتظار نظام برنامه ریزی نمیتوان داشت. براساس تقسیم‌بندی، چهار سطح برنامه ریزی را می‌توان از هم تفکیک کرد: ۱- خرد ۲- کلان ۳- توسعه ۴- آمایش.
هر کدام از سطوح فوق نیز مشخصات و ویژگیهای خاصی دارند که آمایش را از سایر سطوح تفکیک میکند. اهداف تعیین شده در برنامهریزیهای سطوح مختلف حاکی از جایگاه بالای آمایش به عنوان چارچوب توسعه بلندمدت کشور و در واقع راهنمای تدوین سایر سطوح برنامه ریزی است. بهره وری از منابع و ظرفیت‌های اقتصادی و اجتماعی و محیطی سرزمین، هدف اصلی آمایش سرزمین است که سایر اهداف سطوح توسعه، کلان و خرد را نیز در بر می‌گیرد. در واقع رسیدن به هدف آمایش در یک افق بلندمدت ۲۰ ساله مستلزم رسیدن به اهداف برنامههای پنج‌ساله، سالانه، بخشی و منطقهای است و ضروری است جهت‌گیری این برنامه‎ها در راستای آمایش صورت گیرد.
از طرف دیگر، مطالعه پیامدهای فضایی هر یک از سطوح فوق در تبیین بهتر جایگاه آمایش در نظام برنامه ریزی و در بین سطوح برنامه ریزی کمک شایانی خواهد کرد. سازماندهی مناسب فعالیت و انسان در پهنه سرزمین غایت اصلی تمام برنامهریزیها در سطوح مختلف است. اگر چه در سطح خرد مکان‌یابی جهت حداکثر کردن سود بنگاه و در واقع جانمایی بهتر فعالیت‌ها پیامد فضایی این نوع برنامه ریزی است. ولی این جانمایی در راستای هدف بالاتر یعنی چیدمان منطقی فعالیت‌ها در پهنه سرزمین ایفای نقش میکند. به عبارت دیگر فرایند برنامه ریزی صحیح و سلسله مراتبی از سطح آمایش ملی شروع و با تدوین برنامههای کلان اقتصادی به سطح برنامه ریزی خرد منتهی میشود. اتکا به این سلسله مراتب نه تنها به اجرایی شدن مطالعه های کلان در بلندمدت کمک شایانی میکند، بلکه روند توسعه کشور را منطقی، هماهنگ و پویا می‎سازد. عناصر توسعه یک کشور، همانند اجزای یک سیستم یا اندامهای یک بدن، دارای عملکرد تخصصی بوده و برنامهریزیهای محلی نیز از چارچوبهای توسعه منطقهای و اهداف بلندمدت ملی بوده متأثر است. بنابراین در رویکردهای مختلف توسعه، نگاه برنامهریز به برنامه ریزی متفاوت خواهد بود.
بسته به آنکه چه حدی از تأثیرگذاری آمایش را بر نظام برنامه ریزی کشور پذیرفته شود، نحوه استفاده از اسناد آمایشی در تنظیم روابط سرزمینی بخشها تفاوت میکند. در یک تعبیر نسبتاً محدود می‌توان آمایش را صرفاً به منظور شناسایی تأثیرات فضایی و جغرافیایی جهت‌گیری‌های برنامه به کار گرفت. در یک تعبیر نسبتاً وسیع می‌توان انتظارات برنامهریزان در زمینه تلفیق دیدگاه‌های سرزمینی یا بخشی و ایجاد هماهنگیهای بین بخشی، بین منطقهای و بخشی-منطقهای و با بهره گرفتن از رویکرد آمایشی را برآورد ساخت. گونه‌بندی و شناسایی مجموعه رویکردهای ممکن در این زمینه به تعدیل انتظارات برنامهریزان از آمایش سرزمین و به طور متقابل آمایشگران از نظام برنامه ریزی کمک میکند.
طراحی نظام برنامه ریزی مبنی بر آمایش سرزمین و ارتقای جایگاه آمایش سرزمین به عنوان بالادست‌ترین سند توسعه بلندمدت کشور در راستای اعتلای نظام برنامه ریزی کشور از طریق نهادینه‌سازی رویکرد آمایشی در بدنه نظام برنامه ریزی، به منظور تنظیم رابطه دیدگاه‌های درازمدت و میانمدت و تنظیم روابط بین برنامه ریزی بخشی و منطقهای و تعیین نقش و جایگاه بخش‌های مختلف و عرضه های مختلف جغرافیایی در چارچوب مبانی آمایش سرزمین صورت می‌گیرد.
در واقع آمایش و اسناد مرتبط با آن در سطح ملی یک سند بالادست در افق بلندمدت است که اصولاً جهت تحقق اهداف و آرمانهای آن باید تمام برنامهریزیهای سطوح پایین آن با استناد به این اسناد تهیه شود و نهایتاً به مرحله اجرا برسد (زالی، ۱۳۸۳: صص ۲۳-۲۴).
۲-۳-۴ مروری بر تاریخچه و سیر تحولات آمایش سرزمین در ایران
۲-۳-۴-۱ مطالعه های انجام شده در ایران تا اوایل دهه ۱۳۵۰
سابقه توجه به ویژگیهای منطقهای در برنامه ریزی توسعه ایران به دهه ۱۳۳۰ برمی‌گردد. اما این توجه تا انتهای برنامه چهارم (۵۱- ۱۳۴۷) در حد مطالعه های پراکنده برای عمران نواحی مختلف، نظیر طرح برف آباد در استان کرمانشاه، مطالعه های شناسایی منطقه مغان، مطالعه های شناسایی ناحیه خوزستان و ناحیه سیستان و بلوچستان یا نظایر آن باقی ماند. در ابتدای دهه ۵۰، گروه Battelle مطالعههایی را به منظور منطقهای کردن برنامه پنجم عمرانی (۵۶- ۱۳۵۲) به عمل آورد. در این مطالعه اگرچه میانمدت بود، کلیه بخش‌های اقتصادی-اجتماعی موجود در برنامه کلان تجزیه و به برنامه‌های بخشی-منطقهای تبدیل شد (وحیدی، ۱۳۷۴: ۴۳).
۲-۳-۴-۲ مطالعه های ستیران
آمایش سرزمین به مفهوم رایج آن اولین بار در اواخر دهه ۱۳۵۰ مورد توجه قرار گرفت. مهندسان مشاور ستیران مطالعههایی را در این زمینه به انجام رساندند که نتایج آن تحت عنوان «مطالعه استراتژی درازمدت طرح آمایش سرزمین دوره اول» و «مطالعه دوره دوم استراتژی درازمدت آمایش سرزمین» در سالهای ۱۳۵۵ و ۱۳۵۶ منتشر شد.
بررسی مطالعه های ستیران در زمینه اصول ویژگیهای کلی آمایش سرزمین نشان میدهد که:
– مطالعه های سه افق زمانی ۳۷ ساله ۱۷ ساله و ۵ ساله را مورد توجه قرار میدهد. این افق‌ها به ترتیب به سالهای ۱۳۹۱، ۱۳۷۱ و ۱۳۶۱ ختم میشود.
– عوامل اصلی مطرح در آمایش سرزمین یعنی جمعیت، فعالیت و فضا در مطالعه های ستیران بررسی و وضعیت موجود و آینده آن‌ها مطالعه شده است. اما این بررسی در سطح کشور و نه در سطح مناطق، انجام شده است.
– در مطالعه های کشور به مناطق مشخصی برای پیشبرد اهداف برنامه ریزی منطقهای یعنی توسعه مناطق در راستای توسعه کلی کشور و مشخص کردن سهم هر منطقه در توسعه کلی تقسیم‌نشده است. در این مطالعه های جمعیت براساس بعد مکانی کاملاً متفاوت با بعد مکانی فعالیت‌ها، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و در بررسی فعالیتهای مختلف نیز مناطق یکسانی تعریف نشده است.
به عبارت دیگر، در حالی که شهر و روستا مبنای مکانی بررسیهای جمعیت است، مناطق ششگانه در بخش کشاورزی، محورهای توسعه در بخش صنعت و فضاهای چهارگانه تهران، شهرهای اصلی، شهرهای متوسط و محیط روستایی در بخش خدمات، اساس منطقه بندی قرار گرفته است. بدین ترتیب، منطقه در این مطالعه های هویت مستقلی نیافته و تابع از فعالیتهای مختلف تعریف شده و در نهایت، مطالعه های نتواسته است برنامههای توسعه در منطقه و تأثیر آن بر برنامههای کلان کشور را نشان دهد.
– براساس فرضهای طرح پایه (که محصول برنامه ریزی آمایش سرزمین است) و وضعیت جمعیت فعالیت‌ها در مقاطع سالهای ۷۱ و ۹۱ تصویری از ایران در درازمدت به شکلی توصیفی ترسیم شده است. این تصویر بر مبنای مناطق تنظیم شده و اشاراتی پراکنده به بعضی شهرها و کشورها دارد.
– نتیجه مطالعه های به صورت ارائه سیاستهای ویژهای برای بخش‌های اقتصادی، اجتماعی، منابع طبیعی و محیط زیست و جوامع روستایی و شهری است.
– در مطالعه های ستیران بخش‌های اقتصادی- اجتماعی اهمیت یافته است و منطقه به صورتی که بتواند وجه تمایز برنامه ریزی آمایش سرزمین از برنامه ریزی بخشی باشد، جایگاهی ندارد. به عبارت روشنتر، مطالعه های ستیران دارای زیربنای بخشی و نه منطقهای است و نتوانسته است بعد فضا و منطقه را به برنامههای متداول که معمولاً بخشی هستند، بیفزاید (سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۶۲: صص ۹۵-۸۵).
۲-۳-۴-۳ مطالعه های انجام شده طرح پایه آمایش سرزمین اسلامی ایران
با شروع انقلاب اسلامی و پیروزی آن، روند تهیه طرح ستیران متوقف شد. تا اینکه در سال ۱۳۶۱ مجدداً تفکر آمایش سرزمین مطرح شده و منجر به تهیه طرح پایه آمایش سرزمین گردید.
فرایند و متدلوژی این طرح، تفاوت اساسی با طرح ستیران ندارد. در قسمت تعیین استراتژی پایه، پس از طرح ۳ گزینه استراتژی توسعه گسترشی، حفاظتی و بقا، استراتژی توسعه برای حفاظت پذیرفته شده که به مفهوم بهبود کارکردها و حفاظت از توان سرمایه‌گذاری‌های به عمل آمده و افزایش بهرهبرداری از ظرفیت‌های موجود است. در درازمدت استراتژی توسعه گسترشی انتخاب شده که به مفهوم گسترش نهادهای اقتصادی ـ اجتماعی و بهبود کارکردها و استفاده از ظرفیت بالقوه و استفاده نشده سرزمین هست. با دقت در گزینش استراتژی پایه طرح مشخص می‌شود که مفهوم عدم گسیختگی و اجتناب از به هم زدن وضع موجود و تغییرات بنیادین، در این طرح هم پذیرفته شده است (سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۶۴: ص۱۰-۲).
طرح آمایش سرزمین جمهوری اسلامی با پروراندن مفاهیم طرح ستیران، در بازنگری کلی وضع موجود و توجه به طرح واقعی‌تر گرایش‌های موجود و راهبردهای اساسی، تلاش قابل‌توجهی داشته است.
به طور کلی این طرح، شروع یک طرح ملی ـ منطقهای در یک فرایند تقریباً رفت و برگشت استانی بوده و تا حدودی نظرخواهی از دستگاه‌ها را مدنظر قرار داده است. همچنین برانگیختن تفکر آمایشی پس از انقلاب در محافل برنامه‌ریزی توسط این طرح، گام مثبتی تلقی میشود.
اما اهم نقاط ضعف این طرح عبارت است از:
۱- ابهام در تعریف توسعه
۲- ابهام و عدم شفافیت در اهداف طرح و وجود تناقض میان اهداف
۳- وجود تناقض بین سیاستها و بین سیاستها با اهداف
۴- پیروی از وضع موجود جهت تأمین رشد اقتصادی سریع در میان‌مدت و موکول کردن تغییرات بنیادین و تعادل منطقهای به بلندمدت(سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۶۴: ص۱۰-۲).
۲-۳-۵ ضرورت انجام آمایش
بی‌شک غایت اصلی تمام برنامه‌ریزیها برای رسیدن به توسعه پایدار، تعادل منطقه‌ای، توزیع مناسب فعالیت‌ها و استفاده حداکثر از قابلیت‌های محیطی در فرایند توسعه مناطق هست. تمرکز شدید جمعیت و فعالیت‌ها در یک یا چند نقطه جغرافیایی از مشخصه‌ های بارز اکثر کشورهای جهان سوم بخصوص ایران است عدم توجه به برنامه‌های بلندمدت و تکیه سیاست‌گذاران به برنامه‌های توسعه سطحی جهت تحقق شعارهای خود از موانع اصلی توسعه ناموزون کشور است. بررسی برنامه‌ریزی توسعه در دوران سی‌ساله قبل از انقلاب نشان می‌دهد که به رغم دستیابی به رشد اقتصادی در چند بخش و حتی افزایش چشمگیر درآمد سرانه، رژیم گذشته در پیشبرد اهداف توسعه با مشکلاتی مواجه شد. ریشه این مشکلات عمدتاً ناشی از تنظیم برنامه‌ریزی توسعه با نگرش صرف اقتصادی و بدون توجه به بازتاب‌های اجتماعی و منطقه‌ای آن بود که به نابرابری‌های اجتماعی، اقتصادی و منطقه‌ای به شدت دامن زد و مانع از برخورداری متعادل همه مناطق از مواهب توسعه گردید.
این نوع نگرش به برنامه‌ریزی و توسعه را می‌توان مطابق با دیدگاه‌های نظریه‌پردازان توسعه در دهه ۵۰ و ۶۰ دانست که توسعه را به مفهوم رشد تلقی کرده و تنها رشد اقتصادی و افزایش درآمد سرانه را عین توسعه می‌دانستند.
رژیم گذشته در اوایل دهه ۱۳۵۰ به حساسیت موضوع پی برد و جهت رفع نابرابری‌ها و ایجاد تعادل منطقه‌ای درصدد استفاده از روش برنامه‌ریزی فضای ملی همگام با برنامه‌های اقتصادی گردید که بعد از انقلاب نیز در مراحل مختلف پیگیری شد و در حال حاضر نیز یکی از ضرورت‌های توسعه متعادل فضایی در سطح ملی هست.
در این خصوص اصول جدید برنامه‌ریزی بر چهار اصل زیر استوار است:
ویژگی فضایی که نیازمندی‌ها و ویژگی‌های مکان‌ها در آن مدنظر قرار می‌گیرد
ویژگی پایداری که بحث پایداری در مقیاس کوتاه‌مدت، میان‌مدت و درازمدت مورد توجه قرار می‌گیرد
ویژگی یکپارچگی که لزوم هماهنگی اهداف و اقدامات را مورد توجه قرار می‌دهد
ویژگی جامعیت که لزوم توجه به تمام بخش‌ها در یک نگرش سیستمی و جامع را بیان می‌کند
در این چارچوب بعد فضا دارای اهمیت فراوان است و اصول برنامه‌ریزی فضایی در برگیرنده اصول پایداری، یکپارچگی و جامعیت است. در این میان رسالت برنامه آمایش سرزمین رسیدن به عدالت اجتماعی از دیدگاه دسترسی عادلانه و توزیع فضایی دستاوردهای توسعه، کارایی ناشی از برقراری و تقویت پیوندها و ایجاد یکپارچگی فضایی، تعادل اکولوژیکی و ارتقاء کیفیت زندگی و حفظ و اعتلای هویت منطقه‌ای است.
بنابراین می‌توان تهیه طرح‌های آمایش و اجرا کردن آن را به دلایل زیر ضروری دانست.
جهت بهره‌برداری مناسب از امکانات و قابلیت‌های مناطق
جهت ایجاد تعادل فضایی در پهنه سرزمین

(رجوع شود به قصهی۲۰)
■ باورهای عامیانه وخرافی
___________
■ سایر عناصر
__________
۳-۲۷- آکچل
* خلاصهی قصه
در زمان های قدیم، مردی به نام آکچل بود که کارهای عجیبی میکرد. حاکم عاشق دختری بود که از قضا این دختر نامزد دیوی بود. حاکم از آکچل خواست که دختر را برایش بیاورد. آکچل از حاکم یک قلوه سنگانداز، یک آدم قد بلند، یک نیزن که از فشار نفسش زمین شکاف بردارد و یک آدم که هر چه بخورد، سیر نشود، درخواست کرد. حاکم ناچار آنها را پیدا کرد و همراه آکچل فرستاد. آکچل با کمک این افراد دیو را کشت و دختر را برای حاکم آورد. بعد از آن حاکم آوردن شکاری که یک شاخش از طلا و یک شاخش از نقره باشد، اسب چهل کره و شیر سوار شیر را از آکچل درخواست کرد. آکچل همهی این خواسته ها را برآورده کرد تا اینکه حاکم از او خواست که پدرش را زنده کند. آکچل که از دست حاکم و خواسته‌های نامعقولش ناراحت شدهبود، پشتهای هیزم جمع و آتش بزرگی روشن کرد. آنگاه حاکم را درون آتش فرستاد تا پدرش را ببیند. حاکم به دلیل اعتمادی که به آکچل پیدا کرده بود، وارد آتش شد و سوخت. آکچل هم خودش حاکم شهر شد.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

■ عناصر اساطیری
¨ شخصیتهای اساطیری
____________
¨ کنشهای اساطیری
-کشتن دیو
این مضمون پیشتر هم در قصهی ۲۲ آمد. در این قصه نیز آکچل دختر را، زمانی که دیو به شکار رفته، میرباید و هنگامی که دیو سعی در پس گرفتن دختر دارد با کمک دوستانش وی را میکشد.
¨ موجودات وپدیدههای اساطیری
-دیو
(رجوع شود به قصهی ۱۲)
■ عناصر اجتماعی
¨ طبقات اجتماعی، شخصیتها و روابط بین آنها
قصه درباره‌ی حاکم یک شهر و قهرمانی‌های کچل، چهره‌ی سرشناس و آشنای افسانه‌هاست.
این شخصیت در اغلب قصهها، موجودی مطرود یا تنبل و در هرحال تنگدست و فقیر است. هرچند که برحسب اوضاع و احوال ظاهری هیچ نمیتوان منتظر اقدامات پهلوانی از سوی او بود، به محض اینکه از او انجام دادن اقدامی خواسته میشود، با به کار بردن حیلهای زیرکی و جسارت خود را از اقران ممتاز میکند. از این طریق است که او هم مانند پسر پادشاه مشکل‌ترین وظایف را انجام می‌دهد و سرانجام شاه میشود (مارزلف،۱۳۷۱: ۴۲).
البته در این قصه فقط از کچلی نام برده میشود که میتواند کارهای عجیب بکند، دیگر از اینکه کچل چه وضعیت معیشتی دارد و متعلق به چه طبقهای است، توضیحی داده نمی‌شود. نقطهی مقابل آکچل، حاکم و رابطه بین این دو، رابطه حاکم و محکومی است. وی از کچل کارهای غیرممکن میخواهد و کچل تا آنجا که امکان دارد و قدرت بشری قادر به انجام آن است، خواسته های حاکم را جامهی عمل میپوشاند؛ اما همینکه حاکم خواستهی غیرمعقول زنده کردن مرده را میخواهد، کچل با تدبیری حاکم را از بین برده و خود جانشین او میشود.
¨ آداب و رسوم
_________
¨ وضعیت اقتصادی و رابطه با قدرت وثروت
___________
■ عناصر روانشناسی
___________
■ باورهای عامیانه و خرافی
____________
■ سایر عناصر
_________
۳-۲۸- آکچلک
* خلاصهی قصه^[۶]
پیرزنی بود که با پسر کچل و تنبلش زندگی میکرد. آنها زندگی فقیرانهای داشتند، به همین دلیل روزی مادر کچلک او را از خانه بیرون کرد. کچلک راه بیابان را پیش گرفت، در راه به جوی آبی رسید که گلهای سرخی در آن بود.کچلک گلها را جمع کرد و به دختر پادشاه فروخت. روز بعد دوباره سر جوی آب رفت و تصمیم گرفت سرچشمهی آب را پیدا کند. رفت و رفت تا به باغ بزرگی رسید. دختر زیبارو ولی سر بریدهای را دید که از قطرههای خونش گل سرخ به وجود میآمد. دیوی دختر را ربوده و به آنجا آورده بود. هر بار که دیو میآمد، دختر را با ترکه‌ی درختی زنده میکرد و از دختر میخواست که با وی ازدواج کند؛ اما دختر امتناع می‌کرد و دیو هم دختر را میکشت و میرفت. کچلک که این موضوع را دید با ترکهی درخت دختر را زنده کرد و از او خواست به وی کمک کند تا دیو را از بین ببرد. دختر به کچلک کمک کرد تا شیشهی عمر دیو را از بین ببرد، بعد از نابودی دیو دختر به نزد پدرش، شاه پریان، برگشت. پدر دختر برای تشکر از کچلک انگشتر حضرت سلیمان را به او داد. کچلک با این انگشتر توانست با دختر پادشاه شهرشان ازدواج کند. پسر پادشاه همسایه که عاشق دختر بود، وقتی ماجرا را فهمید پیرزنی را مامور کرد تا دختر را بدزدد و برای او بیاورد. پیرزن به قصر دختر رفت و آنجا استخدام شد. بعد از مدتی انگشتر را دزدید و دختر را به کشور همسایه برد. کچلک که از ماجرا مطلع شد، خود را به شکل عیاری درآورد و به خانهی پیرزن رفت، انگشتر را به دست آورد و با آن زنش را نجات داد و به شهرشان بازگشت. وقتی پادشاه ماجرا را فهمید، تاج پادشاهی را به کچلک داد و خودش از پادشاهی کناره گرفت.
■ عناصر اساطیری
¨ شخصیتهای اساطیری
– کهن الگوی قهرمان
کچل شخصیتی اسطورهای نیست؛ اما ابتدای قصه شبیه به قصهی «۲۲» است. درآنجا در مورد کهن الگوی قهرمان به تفصیل توضیح داده شد البته شباهت این دو قصه فقط از لحاظ ظاهری است و گر نه آن تحول و دگرگونی که در حسنک اتفاق میافتد، در شخصیت کچلک پیش نمیآید.
¨ کنشهای اساطیری
-کشتن دیو
(رجوع شود به قصهی ۲۲)
-رسیدن به پادشاهی از راه دامادی پادشاه
در قصهها شاهد این مطلب هستیم که قهرمان در اثر دامادی پادشاه در پایان قصه جانشین پادشاه میشود. این مطلب به باورهای مادر سالارانه و پندار انتقال خون شاهی از طریق زنان مربوط میشود.« مطابق این باور، شاه پس از مرگ همسرش – که تاج وتخت را از او دارد- باید بیدرنگ آنها را به شوهر دختر خویش بسپارد»(آیدنلو، ۱۳۸۷: ۱۰)، البته در قصهها هیچگاه از مرگ همسر پادشاه سخنی نرفته است.
-آزمون ازدواج
یکی از مواردی که در قصهها تکرار شده، مسئلهی ازدواج دختر پادشاه با قهرمان قصه یا خواستگاری قهرمان از دختر پادشاه است که معمولا پدر دختر شرایطی را برای این کار در نظر میگیرد و تا زمانی که قهرمان موفق به رعایت تمام این شرایط نشده، نمیتواند دختر را ببرد یا با وی ازدواج کند. آزمون ازدواج یکی از موارد اسطورهای است.
در جوامع و قبایل کهن یکی از آیینهای پرتکرار ازدواج، مراسم یا سنت آزمودن خواستگاران بودهاست. بدین معنی که پدر دختر یا خود او به شیوه های مختلف، خردمندی و غالباً زور و مردی جوان را میسنجیدند و هرکس را که از عهدهی آزمونها برمیآمد به دامادی یا همسری برمیگزیدند. در مواردی نیز که پدر دختر با ازدواج دخترش به طور کلی یا پیوند او با خواستگاری خاص مخالف بوده، به عمد با گذاشتن شروط دشوار و آزمونهای خطرناک میخواسته است که خواستگار را ناکام بگذارد و از دست او رها شود (همان:۲).
در این قصه هم پادشاه برای ازدواج دخترش با آکچلک شروطی میگذارد که آکچلک با کمک انگشتر حضرت سلیمان همه را انجام میدهد.
¨ موجودات و پدیده های اساطیری
-دیو
(رجوع شود به قصهی ۱۲)
– پری
پری، سرزمین پریان، شاه پریان و هر آنچه که منسوب به پری باشد، از مطالب رایج در قصه‌های عامیانه است. پریان از موجودات اساطیری هستند که جنبه هایی مثبت و منفی از آن‌ها در اذهان مردم شکل گرفته است.
در آیین مزدیسنا و نامهی اوستا، پری از مظاهر شر و گروهی از بودههای پلید و پتیارهاند که از آنها در کنار دیوان، جادوان و جیهکان نام رفته است. در ادبیات دینی فارسی میانه و در نوشته های پهلوی نیز پری از موجودات اهریمنی است؛ اما پری در ادب فارسی به گونهای دیگر معرفی شده است. از مجموعه اشارههای مربوط به پری در شاهنامه و کتابهای دیگر فارسی، افسانهها و داستانهای عامیانه چنین برمیآید که در ایران دورهی اسلامی، پری موجودی زشت و ناخجسته نیست، بلکه به صورت نگار فریبای بسیار زیبایی پنداشته شده که از نیکویی، خوب چهری و حتی فرّ برخودار است. گاه به سبب بهی، زیبایی و سودرسانیش به مردمان در مقابل دیو و اهریمن قرار میگیرد. پری در اصل یکی از «زن- ایزدان» بوده که در زمان های کهن و پیش از دینآوری زرتشت ستایش میشد. بعدها بر اثر عوامل و انگیزههای گوناگون مانند دگرگونیهای اجتماعی، دینآوری، نوکیشی و رواج ارزشهای اخلاقی تازه برداشت ذهنی آن گروه از ایرانیان که دین زرتشت را پذیرفته بودند، دگرگون شده پری را به صورت موجود زشت اهریمنی پنداشتند؛ اما خاطرهی دیرین پری به صورت الههای که با کامکاری و باروری زایش رابطه‌ای نزدیک داشت، همچنان در ذهن جمعی ناخودآگاه مردمان باقی مانده و در ادب فارسی و فرهنگ عامیانهی ایرانی منعکس شدهاست (سرکاراتی،۱۳۷۸: ۱-۲).
در این قصه هم پری نقشی مثبت دارد و به قهرمان قصه کمک میکند تا دیو را از بین ببرد. پدر دختر پریزاد هم برای تشکر از قهرمان قصه، انگشتر حضرت سلیمان را به وی می‌دهد. این انگشتر قدرت جادویی دارد و تاثیری شگرف بر زندگی قهرمان می‌گذارد.
-گیاهان مقدس
یکی دیگر از مواردی که در اسطورهها مورد بررسی قرار میگیرد، حیوانات، گیاهان و اشیا مقدس است که جنبهی توتمی دارند. «توتم Totem از اصطلاحاتی است که بیشتر در مردمشناسی به کار میرود و به حیوانات، گیاه یا هر شئیی که جنبهی تقدس داشته و مورد احترام خاص قبیله یا اجتماعی باشد، اطلاق میگردد» (شمیسا۲،۱۳۸۳: ۸۹). در فرهنگ ایرانی هم میتوان نشانههایی از آن را یافت. برخی از گیاهان نیز احتمالا در نزد ایرانیان کهن جنبهی توتم داشتهاند. «نوشتهاند که در دورهی هخامنشی در دربار ایران همواره درخت چنار زرینی بوده که این درخت هنوز هم قداست خود را حفظ کردهاست و آن را در امامزادهها میکارند. از همین قبیل است درخت نخل که در حجاریهای تخت جمشید نیز دیده میشود. درخت هوم نیز از گیاهان مقدس است» (محسنی،۱۳۹۰: ۱۶۱-۱۶۲). بعضی از این گیاهان و درختان قدرتهای جادویی و درمانگری دارند، مثلا در این قصه از درختی نام برده میشود که شاخه‌ای از آن قدرت زنده کردن دارد؛ اما متاسفانه نام درخت ذکر نشده است.

بنابراین ابواسحاق در کازرون متولد شده است .آن چنان که در فردوس المرشدیه آمده و ایرج افشار در مقدمه ی کتاب نیز به آن اشاره کرده ، پدر و مادر وی از زرتشتیانی بودند که پیش از ولادت او ، اسلام آورده بودند .اما نیای وی زادان فرح در کیش زرتشتی وفات یافت. ( همان : ۱۸ مقدمه )

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۱-۲- ۲- تحصیلات و استادان شیخ
خانواده‌ی ابواسحاق بسیار تنگدست و فقیر بودند ، بنابراین از همان کودکی از شیخ می‌خواستند که به جای به مکتب رفتن و درس خواندن ، پیشه ای بیاموزد تا بتواند امرار معاش کند : « و پدر وی را منع کردی از قرآن آموختن و گفتی ای روشنایی چشم پدر ، برو پیشه ای بیاموز که معاش خود بدان به دست آوری که ما مردان درویشیم و درویش از پیشه آموختن ناگزیرست . » (محمود بن عثمان ،۱۳۳۳ : ۱۴)
اما شیخ از همان کودکی اشتیاق فراوانی به آموختن ، مخصوصا قرآن داشت و بنابراین در طلب آن به جد می کوشید : « مقری بو علی در مسجد سروک کتاب نهاده بود و آن مسجدی بود در صحرای زیر کازرون و جماعتی بسیار به خدمت استاد بو علی می رفتند و قرآن می خواندند و شیخ مرشد – قدس الله روحه العزیز – رفتی و از وی قرآن آموختی . » (همان :۱۴)
ابراهیم پس از تحصیل مقدماتی علوم و مصاحبت با برخی از مشایخ فارسی از جمله شیخ ابو الحسین عبد الله بن محمد بن عبدالله الخرجوشی ،شیخ ابو علی حسن بن احمد بن محمد صفار و شیخ ابو عبدالله محمد بن جعفر الابریشمی (همان:۴۲) بر آن شد که طریقت یکی از سه شیخ بر آوازه ی آن عصر را بر گزیند و سر انجام پس از تفکر و استخاره از میان حارث محاسبی ، ابن خفیف و ابو عمروبن علی به طریقت ابن خفیف روی آورد. (عطار،۱۳۸۴: ۷۶۴)
و احتمالا پس از ۳۷۱ ه .ق (سال وفات ابن خفیف ) از حسین اکار ، مرید ابن خفیف خرقه گرفت (محمود بن عثمان ،۱۳۳۳: ۱۹) وی پیش از آن که به شیراز نزد حسین اکار برود، خود در کازرون شهرت و اعتباری یافته بود و چنان که از مندرجات فردوس المرشدیه بر می‌آید (همان:۲۰) سفر او به شیراز نیز در واقع به خواهش مریدانش بوده است . احتمالا همین آوازه و اعتبار او در میان مردم کازرون ، موجب بیم و هراس بزرگان زرتشتی کازرون شده بود..
۱-۲- ۳ -مریدان شیخ ابو اسحاق
شهرت و محبوبیت شیخ ابواسحاق کازرونی در زمان حیاتش در کازرون بسیار چشمگیر بود . روایت محمود بن عثمان از مسلمان شدن ۲۴۰۰۰ نفر از مردم آن شهر به دست او (همان:۲۹۹) اگر چه تا اندازه ای اغراق آمیز به نظر می رسد و شاید در باورها نگنجد ، اما همین مسأله حاکی از محبوبیت وی در میان پیروان ادیان دیگر است . در روزگاری که ابواسحاق می زیست فرمانروایان آل بویه بر سرزمین فارس تسلط داشتند و در آن زمان زرتشتیان اندک نبودند و اکثریت با ایشان بود و حتی حاکم شهر مردی به نام خورشید ، از زرتشتیان آنان بود .« و بعضی از اصحاب گفتند که چون شیخ مرشد قدس الله روحه العزیز اسلام ظاهر کرد و دین و کیش گبران بینداخت و آتش کده های ایشان خراب کرد گبران نزد خورشید مجوسی رفتند که بزرگ ایشان بود و عامل کازرون بود و احوال خود بگفتند. » (همان:۱۴۳)
ابواسحاق مریدان زیادی در طول حیاتش داشت که ارادت خاصی به او داشتند محمود بن عثمان فهرستی طولانی از اسامی مریدان وی را در صفحه ی ۳۹۳ تا صفحه ی ۴۰۱ کتاب فردوس المرشدیه آورده است . «در ذکر مریدان شیخ مرشد قدس الله سره که از جمله سالکان و صادقان این راه بودند و روز و شب در متابعت شیخ مشغول بودند و در کتابی از سیرت های شیخ یافته شد که اسم مریدان شیخ به ترتیب نبشته بود که از هر موضعی چند کس به موضع شیخ مرشد آمده بودند و صفت و سیرت ایشان چگونه بود و اگر ذکر آن در این کتاب می آوردیم مطول می شد ، اما از برای تبرک اسامی ایشان مفرد یاد کرده می شود که صفت و سیرت ایشان اظهر من الشمس و ذکر قدما و خواص و خدام شیخ مرشد – قدس الله و روحه العزیز – چنانکه در سیرت عربی شیخ مرشد – قدس الله روحه العزیز – خطیب امام ابوبکر رحمه الله علیه آورده بود در ین کتاب به تمامی یاد کرده شد به خیر . » (همان :۳۹۳ )
شیخ ابواسحاق در طول حیاتش ، هرگز همسری انتخاب نکرد و از صحبت و همنشینی زنان به شدت پرهیز داشت : « قاضی ابوالفوارس گفت در خاطر من بگذشت که خدای تعالی در این کتاب فرموده است که نکاح بکنید و شیخ نکاح نکرده است ، این چگونه می گوید . » (همان :۱۴۶)
با این حال نام چند زن در میان مریدان او به چشم می‌خورد : «دیگر از ایشان چهار عابده ی عارفه ی صالحه بودند : اول والده‌ی محمد کازرونی بود ، دوم ستی کارزیاتی بود و او ولیه‌ی بود و زر و مال و غلام داشت… دو تن دیگر از دشت بارین بودند : یکی بنت طیبه – رحمته الله علیها – و دیگر خدیجه . » (همان :۴۰۱)
وی حتی در میان وزیران و صاحب منصبان وقت نیز دوستداران و مریدانی داشت که نسبت به او ارادت داشتند : « در عهد شیخ مرشد – قدس الله روحه العزیز – مردی بود از توج و او را ابوسلمه گفتندی و او وزیر هداب بن بیدوج بود و دوست و مرید شیخ بود و چندان که جهد می کرد که شیخ – قدس الله روحه العزیز – چیزی از وی قبول کند ، نمی کرد . » (همان :۱۱۵) همچنین امیر دیلمی از جمله ی ایشان بود و فخر الملک نیز که او را به شیراز فراخوانده بود ، خود برای دیدار و دلجویی از وی به کازرون مراجعت کرد و از بزرگان صوفیه نیز کسانی چون ابوالحسن ابن سالبه (شیخ الشیوخ) با او مصاحبت داشته‌اند : « ناگاه دیدم که شیخ الشیوخ ابو الحسن سالبه بیضایی – رحمه الله علیه – بربام رباط آمد و سلام کرد بر من و او را جواب دادم . پس مرا گفت ای شیخ شنیدم که تو را به شیراز خوانده اند ، می خواستم که تو را ببینم و تجدید عهد کنم .» (همان : ۱۱۰)
۱-۲-۴- آثار ابواسحاق
«از ابواسحاق جز روایتی در باب «اعتقادات» و نیز وصیت‌گونه‌ای خطاب به ابوالفتح عبدالسلام بن احمد و اشعاری به لهجۀ کازرونی چیزی بر جای نمانده است. » ( دایره المعارف بزرگ اسلامی ، ۱۳۷۷ )
۱-۲-۵- طریقت شیخ ابو اسحاق
بنابر آنچه محمود بن عثمان در فردوس المرشدیه عنوان کرده است شیخ مرشد از پانزده سالگی پای در طریقت بزرگان گذاشته است ، اما او در ابتدا بر سر دو راهی قرار گرفته بود که کدام طریقت را انتخاب نماید . در این حال ، دو رکعت نماز به درگاه حق تعالی می‌خواند و از خداوند میخواهد که او را راهنمایی کند و سرانجام خداوند دعای او را اجابت می‌کند و راه را به او نشان می‌دهد : « حق تعالی دعای من را اجابت کرد و راه شیخ کبیر – قدس الله سره – مرا بنمود تا طریق وی اختیار کردم و به وی اقتدا کردم . » ( محمود بن عثمان ، ۱۳۳۳ : ۱۲ )
« طریقتی که ابواسحاق بنیاد نهاد ، از یک سو تا هند و بلاد چین و از سوی دیگر تا آناتولی و بغداد گسترش یافت ، این سلسله در آناتولی به اسحاقیه معروف شد و خانقاه کازرونیه نیز در آنجا به ابواسحاق خانه شهرت یافت . » (دایره المعارف بزرگ اسلامی ، ۱۳۷۷ )
۱-۲- ۶ -وفات شیخ ابواسحاق
ابواسحاق در پی بیماری سختی که چهار ماه ادامه یافت ، در نورد کازرون از دار دنیا رفت به وصیت او فهرستی از نام تمام کسانی که به دست وی مسلمان شده بودند و نیز مسلمانانی که نزد او توبه کرده و حتی کسانی که به نزد وی آمده و از او طلب دعای خیر کرده بودند و همچنین تیری که شهروز زرتشتی به سوی او انداخته بود ، با خود او به خاک سپرده شد :
« نقل است که چون وفات شیخ نزدیک رسید اصحاب جمع شدند در خدمت شیخ ، و شیخ فرمود به زودی از دنیا رحلت خواهم کرد . اکنون چهار چیز وصیت می کنم ، آن را قبول کنید و به جای آورید که اول هر آن کس که به خلافت به جای من بنشیند ، او را به وقار و تمکین دارید و فرمان او برید و در بامداد مداومت درس قرآن کنید ، و اگر غریبی و مسافری برسد جهد کنید تا وی را به اعزاز و تمکین فرودآرید و رها مکنید که به گوشه ای دیگر نشیند ؛ و دل با یکدیگر راست کنید . نقل است که جریده ای داشت که نام توبه کاران و مریدان و دوستان بر آن نوشته بود . وصیت کرد تا با شیخ در قبر نهادند. » (عطار،۱۳۸۴ : ۷۵۲)
فصل دوم
معرفی کتاب فردوس المرشدیه
فی اسرار الصمدیه
۲-معرفی کتاب فردوس المرشدیه
۲-۱- موضوع کتاب فردوس المرشدیه
موضوع اصلی این کتاب شرح حال ،سیرت شیخ ابو اسحاق کازرونی است که در قرن چهارم هجری قمری در کازرون می زیسته است . این کتاب در یک مقدمه و چهل باب نوشته‌شده است که در ادامه ابواب کتاب به اختصار معرفی خواهند شد .
۲-۱-۱- مقدمه
کتاب فردوس المرشدیه با مقدمه‌ای در بیان فضیلت احوال و مقامات طوایف صوفیه و طریقت ایشان شروع می شود . نویسنده در مقدمه بیان می دارد که مدت ها بود که پیوسته در سیرت‌های شیخ ابو اسحاق مطالعه می‌کرده ، اما قصدی برای نگارش کتاب دیگری نداشته است ؛ چرا که توان لازم برای نگارش جدید را نداشته اما توفیق الهی سبب شده و هاتف غیب دایما در گوش او نجوا می‌کند که :
«چنین دولتی که هنوز هیچ کس بر آن سبق نگرفته است چرا از آن تجاوز کنی و لقمه‌ی ساخته پرداخته فرو گذاری . نه تصنعی است که از خود می‌سازی که در آن فرومانی یا ترسلی است که به سبب آن در غلط افتی. کتاب های ساخته و نقل‌های پرداخته که متفرق است جمع گردان و خود را بدین دولت و سعادت مشغول دار ، به آن نیت که حق تعالی و تقدس تو را از هر پریشانی محفوظ گرداند به سبب حرمت و عزت شیخ مرشد – قدس الله روحه العزیز – و در یوم الجمع در جمع خدام حضرت عالیه مرشدیه قدس الله روحه جمع گرداند.» (محمود بن عثمان،۱۳۳۳: ۴)
۲-۱-۲- باب اول
محمود بن عثمان در باب اول فردوس المرشدیه ، ضمن برشمردن صفات ، ویژگی‌ها و برخی از خلق و خوی شیخ اسحاق از دیانت و رابطه او با حق سخن گفته است . سپس او در فضیلت شیخ مرشد و مولد و منشا او نوشته است . از پدر و جدش سخن به میان آمده آورده و دین پدر و اجداد او را عنوان کرده است . بنابراین نگارنده در این باب شجره‌ی خانوادگی شیخ را به طور خلاصه برای خوانندگان بیان کرده تا مخاطبان با شیخ بیشتر آشنا شوند و بهتر با او و خانواده اش آشنا گردند : «و شهریار – علیه الرحمه و المغقره – پدر شیخ بوده است و زاد انفرخ بن خورشید جد شیخ بوده است و به گبری از دنیا برفت . اما پدر شیخ مسلمان بود و مسلمانی او را فرزندان به وجود آمد و او را سه پسر بود : اول محمد بن شهریار و او مردی حافظ قرآن بود ، پسر دوم شیخ مرشد بود و پسر سوم حسن بن شهریار بود . و ایشان را دو خواهر بود ، یکی نام او میگون بود و دیگر خدیجه و ایشان همه از یک پدر و مادر بوده‌اند و نام مادر شیخ بانویه بنت مهدی بود و او از قریه‌ی سفلی بود . »(محمد بن عثمان ، ۱۳۳۳ :۱۲)
محمود بن عثمان مدت عمر شیخ را هفتاد و دو سال عنوان کرده و سال مرگ او را ۴۲۶ هجری قمری وقت نماز عصر در هشتم ذی العقده ثبت کرده است.
۲-۱-۳- باب دوم
باب دوم کتاب فردوس المرشدیه در ذکر قرآن شیخ و استادان او در فراگیری قرآن است. بنا بر نوشته‌ی محمودبن عثمان ، شیخ ابواسحاق از دو استاد قرآن را آموخته است: « یکی مقری ابن تمام گفتندی و او از بصره بود و دیگری مقری بو علی محمد بن اسحاق بن جعفر خوانندی و اصل او از شام بود . » (همان:۱۴)
از آن جا که خانواده ی شیخ مرشد تنگ دست و فقیر بودند، پدر خانواده فرزند را از رفتن به مکتب و فراگیری قرآن منع کرده و به او توصیه می نمود که باید به دنبال پیشه ای برود ولی از آن جا که شوق آموختن کلام حق در جان او سرشته بود ضمن آموختن حرفه و پیشه هر روز صبح قبل از رفتن به کار نزد بوعلی در مسجد سروک قرآن می آموخت. ( همان : ۱۴ )
۲-۱-۴- باب سوم
این باب ، درباره‌ی شروع کار شیخ و نحوه خرقه پوشی و شجره‌ی خرقه‌ی اوست . در این قسمت محمد بن عثمان عنوان می کند که در پانزده سالگی بر خاطر شیخ می گذرد که در آینده ای نزدیک ، حق تعالی او را دین و دولتی دهد که در میان مسلمانان صاحب عزت و کرامت شود . بنابراین او را به تفکر وا می دارد که چه کسی را به مقتدایی برگزیند.
در همین احوال او خوابی می بیند که نحوه‌ی دریافت خرقه از دست شیخ حسین اکار را نشان می دهد. خرقه ای که تنها شایسته ی اوست. نویسنده در این قسمت ، حکایت‌ها و روایت‌هایی را عنوان می کند که هر کدام به نوعی بیان از اصل خرقه‌ی شیخ مرشد سخن می‌گوید : « و چنین یافته شد که خرقه اصل شیخ مرشد – قدس الله روحه العزیز آن بود که جبرئیل علیه السلام از حضرت عزت بیاورد ، چنانکه دست هیچ آدمی زاد بدان نرسیده بود.» (محمود بن عثمان ، ۱۳۳۳ : ۲۳ )
و در ادامه شجره ی خرقه ی شیخ مرشد را اینگونه عنوان می کند: « که شیخ مرشد قدس الله روحه العزیز خرقه از شیخ ابوعلی حسین اکار داشت و شیخ ابوعلی حسین اکار که صاحب شیخ کبیر بود خرقه از شیخ کبیر داشت و شیخ کبیر از شیخ ابوجعفربن عبدالله داشت و شیخ ابوجعفر از شیخ ابوعمر و اصطخری داشت و شیخ ابوعمر و از شیخ ابوتراب نخشبی داشت و شیخ ابوتراب از شیخ شفیق بلخی داشت و شیخ شفیق از سلمان فارسی علیه السلام داشت و سلمان فارسی از موسی بن زید داشت و موسی بن زید از اویس قرنی داشت – قدس الله ارواحهم – و اویس قرنی از امیرالمومنین عمر و از امیرالمومنین علی رضی الله عنهما داشت و امیرالمومنین عمر و امیرالمومنین علی رضی الهه عنهما در خدمت و صحبت مصطفی صلی الله علیه و سلام بودند و خرقه از حضرت او گرفته اند . حضرت رسول الله صلی الله علیه و سلم از جبرئیل علیه السلام و جبرئیل علیه السلام از حضرت عزت آورده بود . » (همان :۲۴ )
۲-۱-۵- باب چهارم
محمود بن عثمان در باب چهارم کتاب به ساخت مسجد جامع توسط شیخ مرشد و قوت یافتن دین اسلام به دست او اشاره می کند.
بنا بر گفته وی ، در زمانی که شیخ می‌زیسته است گروه گبران و آتش پرستان در آن سرزمین غالب بودند و مسلمانان اندک ، با این حال شیخ تصمیم می‌گیرد در آن ناحیه مسجدی بنا کند ، اما گبران مانع این کار می شدند و هر وقت که مسلمانان با کمک شیخ سنگ بنای مسجد را می گذاشتند و شروع به ساختن آن می گردند ، گبران سر می رسیدند و آن بنا را خراب می کردند.
سرانجام با سماجت و پافشاری شیخ مرشد و مسلمانان در آغاز مسجدی کوچک و بالاخره مسجدی عظیم در آن جا بنا می شود و گبران جرات تخریب را نمی یابند . همچنین از برکت وجود شیخ مرشد ، تعداد مسلمانان هر روز رو به افزایش می نهاد تا جایی که تعداد کثیری از گبران نیز به دین اسلام مشرف شدند : « و آتش پرستان همه اسیر و فرو مانده می شدند ، هیچ چاره نداشتند به تدریج می رفتند به خدمت شیخ مرشد و مسلمان می شدند و همچنین شیخ مرشد – قدس الله روحه العزیز – در حال حیات بود که بیشتر گبران و آتش پرستان بر دست وی مسلمان شده بودند و در سیرت مسطور است که بیست و چهار هزار کس از گبران و آتش پرستان و جهودان بر دست مبارک شیخ مسلمان شده بودند و هدایت یافته بودند . » ( محمودبن عثمان ، ۱۳۳۳ : ۲۹ )
۲-۱-۶- باب پنجم
نگارنده کتاب در این باب در فضیلت بقعه‌ی شیخ مرشد و شرف و کرامت روضه‌ی مطهر و منوره وی سخن می گوید . او از بقعه ای می گوید که بنا بر مشاهده ی عینی خودش هر روز زیارتگاه هزاران زن و مرد مشتاق شیخ بوده است : « و در ثنه‌ی ثمان و عشرین و سبعمائه که این کتاب شریف ساخته می شده بنده‌ی کمینه مشاهده می افتاد در بقعه ی شریفه‌ی شیخ مرشد – قدس الله روحه العزیز – و هر بامداد قریب هزار کس از مرد و زن، کوچک و بزرگ و غریب و مقیم در سفره ی شیخ حاضر می شدند و خادمان بقعه هر یکی کاسه‌ی از هریسه و روغن و نان در پیش ایشان می نهادند و می‌خوردند و می رفتند و علما و سادات و مسافران و روندگان خود شب و روز در سفره مقیم بودند . » (همان : ۳۵ )
از آنجا که شیخ مرشد در زمان حیات صاحب کرامات فراوان بوده است لذا بعد از مرگش، خاک بقعه ، توتیای چشم مریدان و مشتاقان شیخ بوده است و حکایت هایی را از اصحاب و مریدان شیخ نقل می شود که دیگران از بقعه‌ی ایشان حاجت روا شده اند.
۲-۱-۷- باب ششم
باب ششم ، به روایت های احادیث پیامبر اسلام (ص) اختصاص داده شده است که شیخ مرشد آنها را از مشایخ کازرون روایت می‌کند . شیخ مرشد در این قسمت احادیث را با واسطه‌ی بزرگانی هم چون ابوهریره، انس بن مالک، عبدالله بن مسعود، شیخ حسن بصری، ابن مالک، عبدالله بن عباس و ابوذر غفاری به پیامبر اسلام نسبت می دهد و آن را بیان می دارد : « شیخ مرشد – قدس الله روحه العزیز – هم بر این اسناد صحیح روایت می کند از شیخ حسن بصری رضی الله عنه که پیامبر(ص) گفت : رحمت خدای بر بنده‌ای باد که عیش دنیا برای عیش آخرت بگذارد و نان پاره‌ی خشک خورد و جامعه‌ی کهنه پوشد و بر زمین خفتد و در عبادت خدای تعالی جد و جهد نماید و بر گناه خود می گرید و طلب رحمت خدای می کند و از عذاب ، پناه به خدای تعالی می برد . » (محمود بن عثمان ، ۱۳۳۳ : ۳۸ )
۲-۱-۸- باب هفتم
باب هفتم ، به روایت های و احادیث پیامبر اسلام (ص) اختصاص داده شده است که شیخ مرشد آنها را از مشایخ شیراز روایت می‌کند در این باب سیزده حدیث از مشایخی چون : شیخ ابوالحسن عبدالله الخرجوشی، ابوهریره ، شیخ ابونصر منصور بن احمد القلانسی ، شیخ خطیب ابو علی حسن بن العباس و… بیان شده که شیخ مرشد آن را به پیامبر(ص) نسبت داده است و محمود بن عثمان آن را عنوان می کند : « دیگر از استادان ابوالحسن علی بن احمد شیرازی رحمه الله علیه ، شیخ مرشد – قدس الله روحه العزیز – روایت کند از وی به اسناد صحیح از جابر بن عبدالله رضی الله عنه که گفت پیامبر(ص) گفت که مادر سلیمان پیامبر، سلیمان را علیه السلام گفت ای فرزند من زنهار که به شب خواب بسیار مکن که هر که در شب ، خواب بسیار کند روز قیامت درویش و مفلس باشد . » (همان :۴۶)
۲-۱-۹- باب هشتم

۳-منفعت وکاربرد محلله‌ی عقلایی موجب حلیت خرید و فروش می‌شود.

۱-۴-سوابق تحقیق

مبحث حرمت اعیان نجسه از صدر اسلام از سوی پیامبر(ص)تشریع شده‌است، از جمله درکتب فقهی معتبر شیعه مثل مقنع شیخ صدوق، خلاف شیخ طوسی، تذکره‌ی علامه حلی، لمعه‌ی دمشقیه شهید ثانی، جواهر الکلام شیخ محمد حسن نجفی، تحریر الوسیله امام خمینی، متاجر محمدحسن مرعشی و… به این مسأله پرداخته شده‌است.
شیخ طایفه قایل به این مطلب است که مردار که جزیی از اعیان نجس است مالکیت آور نیست پس اگردیگر اعیان نجسه مورد بیع قرارگیرند چون مالکیت آور نیستند و یکی از شرایط صحت بیع ایجاد ملکیت برای بایع و خریدار می‌باشد و در چنین حالتی که مالکیت وجود ندارد بیع باطل و حرام است(طوسی،۱۴۱۶ق، ص۱۸۴).

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

علامه حلی به تبع اینکه خرید و فروش اعیان نجسه را حرام دانست خون را نیز که یکی از اعیان نجسه است حرام می‌داند وی معتقد است همه‌ی خون نجس و خرید و فروشش حرام است و هم چنین خون های غیر نجس را نیز حرام می‌داند ایشان فرقی بین خون پاک و نجس نگذارده و خرید و فروش همه را حرام دانسته است(حلی،۱۴۰۰ق، ص۴۶۴). در کتاب تبصره المتعلمین فی احکام الدین آمده، کسب مال از اعیان نجسه یعنی کسب‌هایی که از نظر شرعی حرام و تحصیل درآمد از طریق آن‌ها جایز نیست، مثل خرید و فروش مردار، غائط و خون، (مگر اینکه برای منفعت عقلایی باشد مثل فروش خون برای تزریق به بدن فردی برای احیای او) مثل خرید و فروش شراب و مسکرات و… حرام‌اند و تنها دلیل را روایت تحف العقول می‌دانند(حلی، ۱۳۸۱، ص۱۳).
شهید ثانی نیز به طور مختصر به این بحث پرداخته، کسب و تجارت انواع بسیاری دارد که یکی از آن‌ها تجارت حرام است که شامل خرید و فروش اعیان نجسه می‌شود، خرید و فروش اعیان نجسه حرام است چه منفعت حلال و عقلایی داشته باشد و چه بدون منفعت حلال باشد (مثل خرید و فروش خون هر چند که منفعتی که در حکم منفعت است و منفعت حقیقی نیست برای آن فرض شود مثل رنگرزی)، ولی باز هم خرید و فروشش حرام است، یا مردار و اجزایی از مردار که در آن‌ها حیات حلول کرده و خوک و سگ که در خشکی زندگی می کنند، با تمام اقسامشان به استثنای سگ شکاری و سگ گله و سگ زراعت و باغ و بستان، خرید و فروششان حرام و باطل است( شهید ثانی، ۱۳۸۳، ص۴۸۵).
صاحب جواهر با توجه به روایت « ان الله اذا حرم شیئا حرم ثمنه » استدلال نموده که چون اعیان نجسه حرام اند پس خرید و فروش و بیع آن‌ها نیز حرام است و از مفهوم مخالف این حدیث نبوی چنین فهمیده می‌شود که هر چیزی که در ردیف اعیان نجس باشد بیع آن نیز به تبع آن حرام است(نجفی، ۱۳۷۵، ص۱۰).
امام خمینی به معرفی اعیان نجسه و سپس به حرمت خرید و فروش آن‌ها اشاره کردند، ایشان فرمودند از میان نجاسات فرقی بین کافر نیست، و کافر هر کسی که باشد نجس است، و از سگ ها، سگ خشکی نجس است و فرقی بین خوک اهلی و وحشی نیست، و خرید و فروش این ها حرام است(خمینی ،۱۳۸۳،ص۱۰۲).

۱-۵- هدف تحقیق

بررسی حکم خرید و فروش، بهره وری و انتفاع از اعیان نجسه از دیدگاه فقهای امامیه.

۱-۶-نوآوری تحقیق

با عنایت به این موضوع که امروزه به واسطه پیشرفت های علمی از اعیان نجسه می‌توان استفاده‌های تجاری یا علمی نمود، و چون از رهگذر ورود ممکن است مبتلا به افراد جامعه شود و خدای ناکرده به واسطه این بیع مال حرامی اندوخته شود، بررسی خرید و فروش اعیان نجسه نیاز به بازبینی مجدد دارد و از این حیث، پژوهش مزبور قابل توجه می‌باشد .

۱-۷- فصول تحقیق

این پژوهش شامل چهار فصل می‌باشد در فصل اول کلیاتی از پژوهش از جمله بیان مسأله و اهداف و فرضیه‌های پژوهش مورد بحث قرار می‌گیرد، در فصل دوم به مفهوم شناسی و مصادیق پژوهش پرداخته می‌شود، فصل سوم مبانی فقهی اعیان نجسه به طور مبسوطی تشریح می‌شود، در فصل چهارم آیات الاحکام و روایات مربوط به خرید و فروش اعیان نجسه و در پایان نتیجه گیری و استنباط کلی از پژوهش آورده شده‌است
فصل دوم
مفهوم شناسی و مصادیق

مفهوم شناسی و مصادیق

۲-۱- آغاز پیدایش عنوان فقه

عنوان فقه به معناى اصطلاحى آن پیش از هجرت پیامبر از مکه به مدینه منوره رایج نبوده، بلکه پس از هجرت پدید آمده است. زیرا آیات الاحکام – که تقریبا حدود یک سوم قرآن است- در مدینه منوره فرود آمد و آیاتى که در مکه مکرمه نازل شده مربوط به اصول اعتقادى اخلاقى، اجتماعى و . . مى‌باشد. ولى از پاره‌اى احادیث پیامبر (صلى الله علیه و آله) استفاده مى‌شود که پیش از آن فقه به معناى مجموعه قوانین الهى به کار رفته، لیکن این عنوان نزد امامیه اصطلاح نشده‌است.
به هر حال، این عنوان با مطرح شدن احکام شرعى، یعنى پس از هجرت پیامبر پدیدار شد. چه، حضرت پیامبر (ص) پس از بعثت، مدت سیزده سال در مکه اقامت گزیدند و سپس حدود ده سال در مدینه ماندند، و در طول این ۲۳ سال آیات قرآن نازل مى‌شد، ولى آیات مکى- که حدود دو سوم قرآن را شامل مى‌شود – در مجموع، بیانگر احکام نبوده، بلکه در تبیین مسائلى از قبیل اصول اعتقادى، دعوت از عموم براى ایمان آوردن به خدا و پیامبر و روز رستاخیز، امر به نماز و فرا خواندن به وارستگی هاى اخلاقى، مانند راست گویى و امانتدارى و بازداشتن از کارهاى زشت و ناپسند مثل زنا و قتل و نهى از کم فروشى و نظایر آن خلاصه مى‌شد. بنابراین، جهت اصلى تشریع در مکه متوجه ثبات در عقاید و اصلاح مفاسد عقیدتى و نبرد با شرک و الحاد و مانند آن بود؛ نه به سوى بیان احکام و مسائل فقهى(جناتی،۱۳۷۴، ص۷).
اما آیات مدنى که پس از هجرت در مدینه نازل شده و تقریبا یک سوم قرآن است، همه بیانگر احکام و قوانین شرعى است. در این ایام و سال ها، آیات فرود مى آمد و پیامبر آن را براى مردم تلاوت مى فرمود. آیاتى که مسائل مربوط به وقایع و رویدادهاى جامعه را در بر داشت، و بر طرف سازنده مشکلات اجتماعى و فردى و سیاسى بود. آیاتى که متضمن مسائل معاملاتى نظیر بیع و اجاره و رهن و ربا و مسائل حقوقى مانند حد زنا و سرقت و جنایاتى مانند قتل عمد و مسائلى از قبیل شهادت در زنا و غیره بود. آیاتى که در آن از احکام عبادى مثل روزه و زکات و حج و جهاد و شرایط آن سخن مى‌گفت.
کوتاه سخن این که، جهت تشریع در مدینه منوره، همواره به سوى بیان احکام شرعى و فقهى بود. تا این که دین به کمال نهایى خود نایل آمد، و رسالت آسمانى پیامبر به پایان رسید.

۲-۲- هدف از علم فقه

انسان پس از ایمان به خداوند متعال و شریعت آسمانى اسلام و احساس مسئولیت در برابر پروردگار، از آن جا که در امتثال اوامر و اجتناب نواهى، خود را بنده خداوند مى‌شمرد، لذا بر خود لازم مى‌داند که رفتار و کردار خود را در همه جنبه‌هاى زندگى بر اساس قانون آسمانى و شریعت اسلام انجام دهد. و عقل و اندیشه اش او را وا مى‌دارد که در همه تصرّفات فردى و اجتماعى خود، تنها بر اساس آن شریعت حکم کند، بدین معنى که خود را ملزم بداند که همواره از وظیفه اى که دین او عمل بدان را فرمان داده است پیروى نماید، در این که فلان کار را انجام دهد یا ترک کند، و این که بر طبق این روش قدم بردارد یا آن شیوه، باید ببیند که مکتب و مذهبش چه حکمى‌دارد، و چه وظیفه اى براى او تعیین کرده است. اگر دین او عملى را تجویز مى‌کند انجام دهد، و اگر او را از کارى باز مى‌دارد، به ترک آن کار همت کند. اگر به او اجازه مى دهد که در کارى تصرف کند، زود دست به کار شود، و اگر از دخالت در آن نهى مى‌کند از انجام آن باز بماند.
از آن جا که اوامر و نواهى شریعت در همه‌ی وقایع و رویدادها واضح و مشخص نبوده، بنابراین تعیین وظیفه انسان در برابر شریعت آسمانى، نیازمند بحث علمى دقیق و بررسى گسترده اى بوده است. و اگر وظیفه افراد امر روشن و واضحى بود هر گز نیاز به مطالعه و بررسى نداشت، و دست یافتن به آن براى هر فرد، امر سهل و آسانى به شمار مى‌رفت. ولى علل و اسباب گوناگون باعث شده‌است که بسیارى از احکام فقهى و شرعى دقیقا واضح نباشد (همان، ص۸).
از جمله علل، مى توان بعد زمانى ما را از مرحله نخست ادوار فقه اسلامى یعنى عصر تشریع که از زمان بعثت تا وفات پیامبر است به شمار آورد.
در نتیجه انسان به تنهایى در برابر بسیارى از امور، وظیفه خود را دقیقا درک نمى‌کند. وقتى انسان حکم شرعى واقعه را نداند که کدام یک از احکام پنج گانه وجوب، حرمت، استحباب، کراهت و اباحه است، چگونه مى خواهد وظیفه خود را دریابد تا بر طبق آن عمل نماید؟
بنابراین بسیار ضرورى است که علمى پدید آید و در صدد تعیین وظیفه شرعى انسان باشد، و انسان را در شناخت احکام و وظایف شرعى از روى دلیل یارى دهد. از این جا بود که علم فقه پدید آمد تا عهده دار این مسئولیت مهم شود. و کار فقیه این است که براى وظایف فردى، اجتماعى، تجارى و دینى انسان، دلیل مى آورد، و این کار فقیه در اصطلاح علمى « عمل استنباط » نامیده مى‌شود، و منظور از آن، استنباط حکم شرعى است. پس فقه، یعنى آشنایى با دلیل بر تعیین وظیفه شرعى انسان در برابر هر حکم و واقعه. و وظیفه شرعى، یعنى نحوه‌ی رفتارى که تبعیت از دین، انسان را به آن وادار می‌کند تا بر طبق آن عمل کند. آن گاه علم فقه گسترش مى‌یابد، و با فزونى وقایع و رویدادها؛ استنباط ها نیز گسترده مى‌شود، و براى تعیین تکلیف در هر واقعه اى استنباط خاصى لازم به نظر مى‌رسد. ولى گو این که استنباط هاى بسیارى در علم فقه وجود دارد، اما همه‌ی آن‌ها از عناصر یکسان و قوانین کلى همگونى برخوردارند که از مجموع آن اصول و قوانین، پایه‌هاى اساسى استنباط شکل مى‌گیرد، مثل عنصر حجیّت ظهور، و حجیّت خبر واحد یا حجیّت اجماع و امثال آن. شکل گیرى این عناصر مشترک در استنباط موجب شد تا علم خاصى پیدا شود که پیرامون آن به بررسى بپردازد، و آن‌ها را براى به کارگیرى در علم فقه آماده سازد، و آن علم اصول بود. بر این اساس مى توان علم اصول را چنین تعریف کرد: « علم آشنایى با عناصر مشترک در مسیر استنباط حکم شرعى»(جناتی، ۱۳۷۴، ص۱۰).

۲-۳- معنای لغوی نجاست

ممکن است ادعا شود که کلمه‌ی نجس بر معناى لغوى آن حمل شود که همان پلیدى است، نه معناى شرعى و اعتبارى آن که بنا بر این احتمال نجاست ذاتى مشرکان ثابت نخواهد شد.
حمل واژه‌ی نجس بر معناى لغوى یا شرعى تعیین معناى لغوى یا اصطلاحى شرعى کلمه‌ی نجس است، زیرا هر گاه منظور از آن، معناى لغوى باشد، نظریه‌ی عدم نجاست ذاتى تقویت خواهد شد و چنان چه منظور معناى اصطلاحى شرعى آن باشد، نظریه‌ی نجاست ذاتى مشرکان تثبیت خواهد گشت. « إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ فَلا یَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ » (سوره توبه، آیه۲۸).
ریشه‌ی این تردید ناشى از این است که آیا در زمان نزول این آیه، معناى اصطلاحى و اعتبارى شرعى براى واژه‌ی نجس در ذهن اهل شریعت ثابت بوده است یا خیر؟ (جناتی، ۱۳۷۴، ص۱۸۳).

۲-۴- دلایل حمل بر معناى اصطلاحى شرعى

۱- واژه نجس باید بر معناى اعتبارى شرعى آن حمل شود. زیرا در زمان نزول آیه معناى اعتبارى شرعى در اذهان اهل شریعت مستقر بوده است.
به این دلیل اشکال وارد است، زیرا مصادره به مطلوب مى‌باشد و اصل اثبات استقرار معناى شرعى هنگام نزول آیه، مورد تردید است و نیاز به اثبات دارد.
۲- آیه مذکور در سوره توبه، در سال نهم پس از هجرت نازل شده‌است و بى تردید تا این زمان تعدادى از نجاسات اصطلاحى و اعتبارى تشریع شده‌است و این امر خود مى رساند که ذهن اهل شریعت با معناى شرعى و اعتبارى واژه نجس آشنا بوده و هنگام نزول آیه هیچ مشکلى براى حمل آن بر معناى شرعى وجود نداشته است.
در روایات نقل شده‌است هنگامى که رسول خدا (ص) به مدینه رفت بین مردم آنجا، استنجای با آب و سنگ امر متعارفى بود و مى‌گویند براء بن معرور انصارى نخستین مسلمانى بود که با آب استنجا ی مى‌نمود و آیه « إِنَّ الله یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ »( سوره بقره، آیه۲۲۲ ).در حق او نازل شده‌است.
اشاره به نجاست در بعض احادیثى که پیش از هجرت از او صادر شده زیرا در آن‌ها بین امت اسلامى و امت هاى پیشین که مقصر بوده‌اند که مقارنه شده در هنگامى که بول به بدن و یا لباس آن‌ها اصابت مى کرد تکالیف آن‌ها مشکل بوده است و اما در باره ی این امت این گونه تکالیف قرار داده نشده‌است و تنها آب را براى آن‌ها مطهر و پاک کننده قرار داده است.
روایاتى هم وجود دارد که مى گوید پیامبر، امام حسن و یا امام حسین را در دامن خود
مى نشاند و گاهى بول مى کرد پیامبر در این هنگام موضع را با آب مى‌شست.
از این وجوه براى انسان اطمینان پیدا مى‌شود که تشریع نجاست پیش از نزول آیه «إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ » بوده است.
ولى با همه این گفته‌ها وجه مذکور نا تمام است، زیرا موارد و شواهد مذکور به هر اندازه هم که زیاد باشد نمى تواند ثابت کند که در زمان نزول آیه، معناى لغوى واژه‌ی نجس مهجور بوده و فقط معناى شرعى آن به ذهن آمده است. و بر فرض که وجود معناى اعتبارى شرعى را قبل از نزول آیه بپذیریم باز هم دوشادوش معناى لغوى حضور داشته و تعیین هر یک نیازمند قرینه است و هر گاه قرینه بر اراده هیچ یک نباشد، استدلال به آیه امکان نخواهد داشت. (همان، ص ۱۸۵)
به علاوه که پس از تتبع در عناصر خاصه استنباط، این امر به وضوح دانسته مى‌شود که لفظ نجاست در زبان شریعت اختصاص به قذارت شرعى نیافته بلکه در معناى لغوى آن نیز به کار رفته است. و اصولا در احادیث منقول از رسول خدا چه از طریق شیعه و چه از طریق اهل سنت یا کلمه نجاست در معناى اصطلاحى آن به کار نرفته و یا در موارد اندک و انگشت شمارى به کار رفته است. تا آنجا که برخى از اندیشمندان گفته‌اند: تعبیر به لفظ نجس در احادیث رسول خدا دیده نشده‌است مگر در چند روایت: در مورد مردى که در حال جنابت با رسول خدا رو به رو گردید و حیا کرد و بلا فاصله غسل کرد و از رسول خدا معذرت خواست، پیامبر به او فرمود: « سبحان الله مؤمن نجس نمى‌شود» به هر حال این عبارت مى رساند که لفظ نجس در عبارت شارع به ندرت داراى معناى اصطلاحى شرعى بوده است و بنا بر این هنگام نزول آیه، معناى اصطلاحى شرعى مستقر نبوده و آیه باید بر معناى لغوى حمل شود.
۳- کلام شارع همواره باید بر معنایى حمل شود که با مقام شارعیت و مولویت وى تناسب داشته باشد. و چون معناى اصطلاحى شرعى، با مقام مولویت و قانونگذارى شارع تناسب دارد، باید واژه نجس را در آیه مذکور بر معناى شرعى حمل کرد نه معناى لغوى (جناتی، ۱۳۷۴، ص۱۸۶).
۵- واژه‌ی نجس مردد بین قذارت معنوى و قذارت حسى شرعى نیست، بلکه اطلاق دارد و شامل هر دو مى‌شود. یعنى مشرکان هم به لحاظ روحى و عقیدتى آلوده‌اند و هم به لحاظ بدنى و جسمى نجس هستند.
پاسخ این سخن چنین است که استناد به اطلاق در مواردى صحیح است که فرد مردد، یکى از افراد موضوع قضیه به شمار آید در حالى که قذارت روحى و قذارت جسمى حقیقتاً واحد نیستند و اراده کردن هر یک نیاز به لحاظ جداگانه دارد. اطلاق، مستلزم نفى قید زائد است، نه مستلزم وسعت بخشیدن به دایره لحاظ و وارد کردن حیثیات مختلف در زیر پوشش یک عنوان(همان، ص۱۸۷).
وسعت بخشیدن به دایره مراد و مفهوم از عهده اطلاق بیرون است و نیاز به قرینه خاصى دارد. بنا بر این واژه‌ی نجس نسبت به قذارت معنوى و جسمى اطلاق ندارد و فقط شامل یکى از آن دو مى‌باشد، و چنان که تبیین شد، مراد از نجاست مشرکان، قذارت معنوى و فکرى آنان است، نه قذارت جسمى و ذاتى ایشان.

۴۹-۵۰ درصد از کسانی که درگیر استفاده از اعتبارات اسنادی بودند اعلام کردند که هر چه قدر الزامات موجود در اعتبارات اسنادی بیشتر باشد، امکان مغایرت بیشتر است.
برای فرض دوم نیز این نتیجه بدست آمد که ۲۹-۳۱ درصد افراد اعلام نمودند که هر چه قدر ابهامات موجود در مقررات متحد الشکل اعتبارات اسنادی بیشتر باشد، امکان مغایرت بیشتر است. بقیه مغایرتها در اعتبار اسنادی مربوط به سایر شرایط می باشد.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۲-۱۲-۲) تحقیقات داخلی :
۱- تحقیقی تحت عنوان “پرداخت های بین المللی از طریق اعتبار اسنادی ” توسط راضیه زارع زردینی در مقطع کارشناسی ارشد در دانشگاه تهران، مجتمع آموزش عالی قم به راهنمایی عبدالحسین شیروی در سال ۱۳۸۱انجام شده است.
این تحقیق روش های پرداخت بین المللی را بیان و محاسن و معایب هر یک را عنوان نموده و در نهایت به این نتیجه رسیده است که روش اعتبار اسنادی یکی از کاراترین روش های پرداخت در مبادلات بین المللی است.
۲- تحقیقی تحت عنوان ” بررسی علل عدم تمایل صادرکنندگان به استفاده از روش پرداخت اعتبار اسنادی “توسط اسماعیل واحدی در مقطع کارشناسی ارشد در دانشگاه تهران به راهنمایی دکتر داور ونوس در سال ۱۳۷۶ انجام شد.
نتایج این تحقیق به شرح زیر است :
صادر کنندگان شناخت و آگاهی کافی نسبت به مکانیزم اعتبار اسنادی ندارند.
پرداخت وجه اعتبار اسنادی از طرف بانک به صادر کننده گان به موقع صورت نمی گیرد.
تهیه اسناد مطابق مفاد و شرایط اعتبار، اغلب برای صادر کنندگان به خاطر وجود پاره ای مشکلات مقدور نمی باشد.
الزامات قانونی مناسب و مشوق های لازم برای استفاده کنندگان از مکانیزم اعتبارات اسنادی در نظر گرفته نشده است.
خریداران خارجی تمایلی به گشایش اعتبارات اسنادی به نفع صادر کنندگان ندارند و اغلب صادرکنندگان برای متقاعد نمودن آن ها موفق نمی باشند.
صادر کنندگان خدمات مشاوره ای در زمینه اعتبارات اسنادی را توسط یک بخش مستقل نظام بانکی دریافت نمی کنند.
و در نهایت مهمترین نتیجه این است که، با وجود تمام شرایط و مزایای ذکر شده در مورد اعتبار اسنادی، صادر کنندگان تمایلی به استفاده از این روش ندارند.
البته برای محقق این سوال است که آیا نتیجه این تحقیق در شرایط امروز برقرار می باشد یا خیر؟
۲-۱۳) الگویی مفهومی تحقیق
الگوی مفهومی تحقیق، پیوندهای درونی میان متغیرهایی که در موضوع مورد بررسی نقش دارند، را بیان می کند. پدید آوردن چنین الگویی به ما کمک می کند تا روابط خاصی را در نظر بگیریم و آنها را بیازماییم و درک خود را در زمینه پویایی های موقعیتی که قرار است پژوهش در آن صورت گیرد، بهبود ببخشیم. ( سکاران، ۱۳۸۶، ص۸۱)
از جمله کارکردهایی که کشورهای مختلف جهان، بعد از کسب تجربه طولانی در مبادلات بین الملل به آن رسیده اند آن است که باید با بهره گرفتن از یک سیستم پذیرفته شده جهانی، راهکاری را برای تبادلات اتخاذ کرد که میزان ریسک بازرگانان را کاهش داد که اطمینان یابند که کالای مطابق با درخواست خود را دریافت خواهند کرد و از طرف دیگر، حمایتهای قانونی و قضایی را در سطح بین الملل برای طرفین درگیر در دادوستد بین دو کشور، فراهم آورند.این دو عامل به عنوان متغیرهای مستقل در الگوی مفهومی مورد بررسی قرار گرفته اند.
هم چنین کارکردهایی برای روش های خرید بین الملل وجود دارد که این کارکردها بیشتر در اعتبارات اسنادی خود را نشان می دهد.کارکردهایی نظیر افزایش قدرت خرید و پایین بودن هزینه خرید از این طریق.
اما از سویی دیگر، در صورتی این کارکردها تحقق می یابند و نتیجه می دهند که هم بازرگانان با این رویه ها آشنایی داشته باشند و هم سازمانهای اصلی درگیر در این فرایند از این طریق، استقبال نمایند که همه این مولفه ها در قالب الگوی مفهومی مورد آزمون قرار گرفته اند.
در نهایت با گردآوری داده ها می توان به آزمون عوامل مذکور و تاثیر آنها در میزان تمایل واردکنندگان به استفاده از این روش پرداخت.
فصل سوم
روش شناسی تحقیق
۳-۱) مقدمه
کشف واقعیت و نیل به امکان پیش بینی، همواره موتور محرکه تحولات علمی بوده است. اینکه واقعیت چیست و چگونه باید آن را کشف کرد قرن هاست که مورد مجادله و بحث قرار گرفته است. تحقیق فرآیندی است که از طریق آن می توان درباره ناشناخته ها به جستجو پرداخت و نسبت به آنها شناخت لازم را کسب نمود. در این فرایند از چگونگی گردآوری شواهد و تبدیل آنها به یافته ها تحت عنوان روش شناسی یاد می شود.(خاکی , ۱۳۸۴)
در این فصل به بررسی روش تحقیق بکار رفته در این پژوهش پرداخته می شود. این فصل شامل تشریح روش و طرح تحقیق، ابزار اندازه‌گیری، اعتبار و روایی پرسشنامه، تعریف جامعه آماری، تعیین نمونه و روش نمونه‌گیری، آزمون‌های آماری مورد استفاده و نرم‌افزار آماری است که برای تجزیه و تحلیل داده‌ها به کار رفته است.
۳-۲) روش شناسی تحقیق
از نظر دسته‌بندی تحقیقات بر حسب هدف، می‌توان این تحقیق را یک تحقیق کاربردی محسوب کرد، از آن جهت، این تحقیق از نوع کاربردی به‌شمار می‌رود که واردکنندگان می‌توانند پژوهش‌هایی را در حوزه روش پرداخت اعتبار اسنادی در بیع بین المللی کالا تعریف کنند. سپس از نتایج پژوهش‌ها برای کاربرد در واردات کالا، استفاده نمایند. با دستیابی به اهداف، ملاحظه می‌شود که تحقیق می‌تواند دانش واردکنندگان نسبت به انواع روش های پرداخت در بیع بین المللی کالا را افزایش دهد و همچنین در انتخاب بهترین روش به آنها کمک نماید.
برای این‌که روش تحقیق متناسبی با اهداف و سوالات پژوهش اتخاذ شود، به مروری بر روش‌های به‌کار رفته توسط پژوهش‌های پیشین پرداخته می‌شود. از جمله روش‌های تحقیق که برای بررسی و شناسایی عوامل موثر بر تمایل وارد کننده در استفاده از روش پرداخت اعتبار اسنادی در بیع بین المللی کالا در تحقیقات گذشته به‌کار رفته، روش تحقیق توصیفی است.
همچنین برای سنجش اثر متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته (به‌عنوان مثال استفاده از روش پرداخت اعتبار اسنادی در بیع بین المللی کالا) از روش‌های توصیفی از نوع پیمایشی می‌توان استفاده کرد. با پیمایش می‌توان پاسخ های وارد کنندگان عضو اتاق بازرگانی تهران را در مورد تأثیر عوامل مورد بررسی در استفاده از روش پرداخت اعتبار اسنادی در بیع بین المللی کالا گردآوری کرد.
تحقیقات دیگر نشان داده‌اند که از روش مطالعات کتابخانه‌ای و گردآوری داده‌های ثانویه برای بررسی تمایل یک وارد کننده به استفاده از روش پرداخت اعتبار اسنادی می‌توان استفاده کرد و بنابراین روش تحقیق آن‌ها بر حسب نحوه گردآوری داده‌ها از نوع مطالعه کتابخانه‌ای به ‌شمار می‌رود. (Sulivan&Abella,2006) هرچند این روش نتایج خوبی برای تحقیقاتی به همراه دارد که در آن‌ها می‌توان داده‌های مربوط به عملکرد را به صورت داده‌های ثانویه به دست آورد، ولی روش اعتبار اسنادی در ایران به دلیل تحریم ها رواج چندانی نداشته است به همین دلیل عملاً پژوهش از به کار گیری این روش تحقیق عاجز است و داده‌های خود را به این طریق، گردآوری می‌کند که متغیر وابسته را به صورت جداگانه تعریف کرده و از طریق شناسایی عوامل موثر بر تمایل وارد کنندگان در استفاده از روش پرداخت اعتبار اسنادی موثرترین عامل را معرفی می کند. زیرا بنابر تحقیقاتی که زیر بنای تدوین الگو قرار گرفته‌اند تعریفی از متغیر وابسته (استفاده از روش پرداخت اعتبار اسنادی در بیع بین المللی کالا) بیان شده است که پاسخ‌های داده شده به پرسشنامه مشخص می‌کنند عوامل اثر گذار کدام هستند و مهمترین عامل موثر چه عاملی است؟
با توجه به شیوه جمع‌ آوری داده‌ها(که در بالا توضیح داده شد) و رویکردی که در گردآوری داده‌ها به‌کار رفته، می‌توان گفت که این پژوهش از نوع توصیفی است. زیرا از نظر دسته‌بندی تحقیقات بر حسب نحوه گردآوری داده‌ها (روش تحقیق) به جمع‌ آوری شواهد واقعی در خصوص نوع پدیده‌ها می‌پردازد و شرایط موجود را توصیف می‌کند (سرمد و همکاران، ۱۳۸۶، ص ۸۲). به عبارت دیگر، با یک نگاه توصیفی، با پرسش در مورد عوامل موثر بر تمایل وارد کنندگان به استفاده از روش پرداخت اعتبار اسنادی در بیع بین المللی کالا، داده‌ها و اطلاعات مورد نظر این تحقیق جمع‌ آوری شده است. تحقیقات توصیفی مشتمل بر چند نوع هستند که یکی از آن‌ها روش پیمایشی است. از نظر دسته‌بندی تحقیقات توصیفی، این پژوهش از نوع پیمایشی به‌شمار می‌رود، به دلیل اینکه وارد میدان فعالیت شده و پرسش‌هایی از واردکنندگان عضو اتاق بازرگانی، در قالب سنجش نظرات‌ و ادراک ایشان از میزان اثر گذاری عوامل موثر بر تمایل وارد کنندگان به استفاده از روش پرداخت اعتبار اسنادی پرسیده می شود.
مسئله‌ای که پژوهش در جهت پاسخ به آن طرح شده، تمرکز بر بررسی عوامل موثر بر تمایل واردکنندگان به استفاده از روش پرداخت اعتبار اسنادی در بیع بین المللی کالا دارد. شناسایی این ارتباط، احتیاج به آن دارد که با دیدگاه توصیفی، پدیده‌ها بررسی شوند و ارتباط میان آن‌ها آشکار شود، در این‌جا محقق هیچ‌گونه دستکاری در پدیده‌های مورد بررسی ندارد و لذا از سایر انواع روش‌های تحقیق آزمایشی و شبه آزمایشی استفاده نخواهد کرد. از این رو، با توجه به توضیحات بالا، کاربرد روش تحقیقی توصیفی در این تحقیق قابل توجیه است. توصیف عوامل موثر بر تمایل وارد کننده در استفاده از روش پرداخت اعتبار اسنادی در بیع بین المللی کالا هدف اصلی این پژوهش است که با رویکرد پیمایشی(که یکی از انواع روش تحقیقی توصیفی است) قابل بررسی است. در مجموع، می‌توان گفت که ازنظر نحوه گردآوری داده‌ها، این پژوهش، توصیفی- پیمایشی است و برای شناسایی عوامل موثر بر تمایل وارد کننده در استفاده از روش پرداخت اعتبار اسنادی در بیع بین المللی کالا و همچنین شناسایی مهمترین عامل موثر، از طریق مطالعه میدانی و با حضور در میدان فعالیت وارد کنندگان عضو اتاق بازرگانی، مراحل نمودار (۱-۳) را به‌صورت اجرایی طی می‌کند.

نمودار ۳-۱ ) مراحل اجرایی تحقیق
برای انجام مراحل تحقیق به شرح فوق، لازم است که هرکدام از مفاهیم بیان شده در فرضیات، به‌صورت مشهودتری در فضای جامعه آماری، تعریف شوند تا پاسخ دهندگان (وارد کنندگان عضو اتاق بازرگانی تهران) با توجه به شواهد موجود، به سوالات پرسشنامه پاسخ دهند. لذا تعریف متغیرهای تحقیق در این‌جا ضروری است.
۳-۳) مدل مفهومی
مدل مفهومی تحقیق از پیوندهای درونی میان متغیرهایی که سرانجام در پویایی موقعیت مورد بررسی نقش دارند، گفت و گو می کند. پدید آوردن چنین مدل مفهومی به ما کمک می کند تا روابط خاصی را در نظر بگیریم و آنها را بیازماییم و درک خود را در زمینه پویاییهای موقعیتی که قرار است پژوهش در آن صورت گیرد، بهبود بخشیم (سکاران، ۱۳۸۶، ص ۸۱).
شکل ۳-۱: مدل مفهومی تحقیق
۳-۴) جامعه آماری^[۳۱]
جامعه ای که این پژوهش به بررسی آن می پردازد، شامل وارد کنندگان عضو اتاق بازرگانی تهران می‌باشد. بنابراین پژوهش حاضر به بررسی عوامل موثر بر تمایل وارد کننده در استفاده از روش پرداخت اعتبار اسنادی در بیع بین المللی کالا می پردازد و سطح تحلیل آن، سطح افراد است. پاسخ دهندگان پرسشنامه‌ی مورد نظر در این پژوهش، وارد کنندگان عضو اتاق بازرگانی تهران هستند.
۳-۵) نمونه آماری تحقیق و روش نمونه‌گیری
در خصوص تعیین حجم نمونه، می‌توان از چند روش استفاده کرد و حجم نمونه متناسب با تحقیق را به دست آورد. این روش‌ها عبارتند از: به کارگیری تحقیقات مقدماتی، استفاده از تحقیقات پیشین و کسب شناخت از مشخصات واحدهای جامعه آماری. (سرمد و همکاران،۱۳۸۶،ص ۱۸۶-۱۸۸) استفاده از این روش‌ها برای آن صورت می‌پذیرد که بتوان از میزان پراکندگی صفت اصلی تحقیق اطلاع حاصل کرد. در پژوهش حاضر، از یک تحقیق مقدماتی برای تعیین حجم نمونه تحقیق استفاده شد و یک برآورد اولیه از پراکندگی صفت اصلی تحقیق به عمل آمد. صفت اصلی در اینجا تمایل واردکنندگان به استفاده از روش اعتبار اسنادی است که در تحقیق مقدماتی میزان تمایل به استفاده از اعتبار اسنادی، حدود یازده درصد بیان شد. هم چنین در این تحقیق مقدماتی، میزان اطمینان به یافته‌های تحقیق، سطح ۹۵ درصد در نظر گرفته شد. با توجه به پراکندگی صفت اصلی، هر قدر پراکندگی صفت در جامعه به میزان ۰٫۵ نزدیک تر باشد، حجم بیشتری لازم است تا انتخاب شوند. با توجه به آن‌که این تحقیق، در نظر دارد که میزان خطای نمونه‌گیری، کمتر از پنج درصد باشد، از این رو مقدار d (سطح خطای نمونه گیری) برابر با ۰٫۰۵ در نظر گرفته شد. به منظور دستیابی به حجم نمونه ای که بتواند بر اساس پراکندگی میزان صفت اصلی تحقیق (یا همان مقدار p) که برابر ۱۱ درصد است از فرمولی برای تعیین حجم نمونه استفاده شد که برآورد دقیقی از تعداد کل واردکنندگان وجود ندارد و به عبارت دیگر تعداد اعضای جامعه به اصطلاح، نامحدود است. منظور از نامحدود آن است که بیش از تعداد قابل شمارش باشند وگرنه از نظر تعداد، بیش از جامعه آماری ایرانیان نخواهد بود. از این رو با بهره گرفتن از فرمول تعیین حجم نمونه بر اساس جامعه آماری نامحدود و میزان اطمینان به یافته های تحقیق مقدماتی ( ) که برابر ۱٫۹۶ در نظر گرفته می شود، تعداد ۱۵۰ نفر از واردکنندگان به شرح زیر انتخاب گردید. ( استفاده از کلیه مراحل تعیین حجم نمونه بر اساس کتاب سرمد و همکاران، ۱۳۸۶، صفحات ۱۸۶ تا ۱۹۰ است)

هرگاه ساختار جمعیتی یک دست و منسجم باشد روش نمونه گیری مناسب با آن روش نمونه گیری تصادفی ساده می باشد.(خاکی،۱۳۸۷،ص ۲۷۴)
بررسی عوامل موثر بر تمایل واردکنندگان تقریباً عمومی است و ارتباطی با مبالغ و نوع کالای وارداتی ندارد و از این نظر می توان ساختار جامعه تحقیق را یکدست قلمداد نمود. به همین دلیل نمونه آماری تحقیق با بهره گرفتن از روش نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب می گردد.
بنابراین، تعداد ۱۵۰ پرسشنامه بین واحدهای نمونه به صورت تصادفی توزیع گردید. با حضور در محل دفتر وارد کنندگان عضو اتاق با هرکدام از پاسخ‌گویان صحبت به عمل آمد و در صورت وجود ابهام، برای آنان توضیحات کافی ارائه گردید. در مواردی نیز که دانش واردکنندکان پاسخ‌دهنده، در زمینه روش اعتبار اسنادی کافی نبوده، موضوع برای ایشان تشریح گردید تا در صورت عدم وجود زبان مشترک، پاسخ‌هایی نامربوط به پرسشنامه داده نشود. از این رو، می‌توان گفت که تلاش کافی به خرج داده شد که پاسخ‌های معتبری به ‌دست آید. فرایند گردآوری پرسشنامه ها به این صورت بود که محقق با پرسش از افراد، تلاش کرد که تعداد ۱۵۰ عدد را به صورت کامل پر کند از این رو
پرسشنامه های ناقص را در حین گردآوری اطلاعات کنار گذاشت و پس از اینکه تعداد مذکور گردآوری شد، پرسشگری را خاتمه داد.
۳-۶) روش جمع آوری داده ها
برای جمع آوری داده ها به ابزارهای گوناگونی نیاز است. هر یک از ابزارهایی که برای جمع آوری داده ها به کار می روند دارای مزایا و معایبی هم هستند که هنگام بکار گیری آنها باید به این مزایا و معایب و تاثیری که بر نتایج تحقیق می گذارند واقف بود و با رعایت نکات لازم، زمینه افزایش اعتبار تحقیق را فراهم آورد.